Masalli folkloru 2

Dəli qızla, ağılsız oğlan

Biri vardı, biri yoxdu, bir arvad vardı. Onun bi dənə qızı var idi. O, biaz ağıldan kəm idi. Anormal fason idi. Lapdan bu­­lara bir elçi gəlir. Arvad sevinir. Hay, burdan otur, hay, or­dan otur. Böyük qazanı salıllar balaca qazanın içinə yaxşı bir ayın-oyun bişirillər. Yedilər-içdilər, ordan-burdan danışdı­lar. Gəldilər sora bı qızı nişanladılar.

Bi gün oğlanın anası dözə bilmir diyir gedim görüm hə­lə nətərdi bu qızın anası, ayləsi, nişannadıq amma yaxşı tanı­madıq. Diyir, həə, görüm bu gəlin bir az fərli-başlıdı, ya yox?! Gedir görür ki, qızın anası oxuyur:

Dəlini ərə vermişəm,

Dəlimə yel əlli.

Oğlanın anası diyir:

– Aaz, o qavalı mənə ye. Aaz mənimki də ağıllı deyil, bax gör mən nə deyirəm:

Oğlum ağıllı deyil

Zülümə yel əlli.

Haq var, divan yox

İki nəfər bir-birinnən sözləşirlər. Gedillər işləməyə. Biri yi­yib-içən olur, biri pulun yığan olur. İki ildən sora bu Talış dağ­­ları tərəfindən gəlirlərmiş üzü bu yana.

Bu yiyib-içən bir azdan o birinə diyir:

– Qardaş, nəyin var, gedirsən?

Diyir:

– Mənim işdəyib yığdığım bütün pulum bax bu taxta ça­madanın içindədi.

Diyir:

– Bəs sənin nəyin var?

Diyir:

– Mənim elə yol pulum var, başqa bir şeyim yoxdu. Mən yedim-içdim, kef elədim.

Gəlib keçirlər bunlar bir az bu tərəfə, o pul aparanı yi­yib-içən vurur öldürür. Görür ki, canı çıxmır, əl atır boğazına boğmağa, bu, bunun əlin belə eliyir, diyir:

– Bi dənə söz diyim, sora məni boğarsan.

Diyir:

– De.

Diyir:

– Mən gələndə yoldaşım hamilə idi. Gedib deyərsən qız da olsa, oğlan da olsa uşağın adın qoysun, Hak var, divan yox.

Diyir:

– Hə, neynək, deyərəm.

Əl atır, bunu boğur, pulunu da götürür, çıxır gəlir evinə. Gəlir bu ölənin evində ağlayır, gözünün yaşını tökür. Diyir:

– Belə burnundan qan axdı, belə öldü, mən də onu orda dəfn elədim. Vallah, heç bir şeyi yox idi. Mən də elə boş gəl­mişəm. Onun da heç zadı yox idi.

Bu görür beşikdə körpə bi uşaq var diyir:

– Uşağın adı nədi?

Diyillər:

– Adın qoymamışıq hələ.

Diyir:

– O, mənə dedi ki, uşağın adını qoysunlar Haq var, divan yox.

Diyir:

– Oğlandı, qız?

Diyillər:

– Oğlan.

Diyir:

– Hə, neynək.

Bu Haq var, divan yox gəlir beş-altı yaşında olur. Bi gün anası çağırır diyir:

– Ay Haq var, divan yox! Gəl evə!

Yoldan da padşah kecirmiş, diyir:

– Vəzir bu nə işdi, bu necə addı? Haq var, divan yox. Ne­cə yəni? Mənim ölkəmdə Haq var, divan yoxdu yəni?! Haq var! Divan da var!

Diyir:

– Get gör kimin əhli-əyalıdı bu?

Vəzir uşaqdan soruşur:

– Sən kimin uşağısan?

Uşaq diyir:

– Bilmirəm.

Vəzir sora ölən kişinin yoldaşından soruşur:

– Bacı, yoldaşın var?

Diyir:

– Yox. Rəhmətə gedib.

Diyir:

– Bu uşağın adını niyə Haq var, divan yox qoyubsuz?

Diyir:

– Qardaş, bunu atası rəhməttik qoyub.

Vəzir gəlir, hər şeyi şaha danışır.

Bunlar gedillər harasa, səfərləri var imiş. Qayıdanda şah bu arvaddan soruşur, diyir:

– Sən niyə uşağın adını Vəli, Pirvəli qoymadın? Haq var, divan yox qoydun?

Diyir:

– Şah sağ olsun, belə-belə yoldaşım getmişdi filan­kəs­nən işləməyə. O qürbət yerdə ölüb. O filankəs də gəlib dedi ki, bəs uşağın atası belə vəsiyyət elədi ki, uşağın adını Haq var, divan yox qoysunlar.

Şah başa düşür ki, burda bir şey var, deyir:

– Gedin o adamı çağırın.

Gedib o adamı çağırırlar.

Şah diyir:

– Doğrusunu de, yoxsa səni tikə-tikə elətdirərəm.

Diyir:

– Öldürmə məni, hamısın diyərəm.

Olduğu kimi danışır hər şeyi.

Şah diyir:

– Mənim qurduğum dövlətdə haq var, divan da var.

Diyir:

– Pul hanı?

Diyir:

– Bir az xərcləmişəm, qalanı da qalır.

Diyir:

– Pulu gətir!

Qadına o pulu qaytarıllar, bunu isə padşah dar ağcından asdırır. Diyir:

– Mənim qurduğum dövlətdə haq da var, divan da var!

Eşiyə yaraqsız cıxma

Bi gün də Məhəmməd peyqumbər salavatullahın dişi ağ­rı­yırdı. Belə bərk dişi ağrıyırdı. Dedi:

– Mənə bi adam tapın ki, peyqumbər kimi heç vaxt dər­man atmıyıb.

Peyqumbər həmmeşə qan aldırardı. Deyir, bir adam ta­pın ki, o, mənə söhbət eləsin, mənim başım qarışsın, bu dişi­min ağrısı dayansın. Əsabəsindən bir şəxs durdu ayağa getdi.

Dedi:

– Mən taparam.

Getdi gördü ki, bi dənə şəxs oturub, getdi onun qapısını döydü.

Dedi:

– Səni aparıram peyqumbərin yanına, onnan söhbət eli­yəcəksən. Onun dişinin ağrısı tutub, ona söhbət eliyəcəksən.

Dedi:

– Baş üstə.

Bu adam mindi atına. Uzaq məsafə idi. Gəldilər. (Pey­qumbər salavatullahın nuru camalına salavat. Əvvəli adəmi sa­­la­vatullah, axırı əhli-beytin nuru camalına salavat!)

Bunnar gəldi çıxdı peyqumbərin yanına.

Dedi:

– Həə, qardaş! Mənə bi söhbət elə ki, mən bu dişimin ağrısını unudum.

Dedi:

– Ya Məhəmməd! Sən Allahın nuru, axırıncı peyqum­bərisən, bilirəm.

Səə bi söhbət eliyəcəm ki, dişinin ağrısın unudacaqsan. Dedi:

– Mən bi gün yatmışdım evdə, bi də gördüm nalımın tax­­tası döyüldü. Durdum ki, buna cavab verəm, arvad yapışdı mənə, öz ayiləm.

Dedi:

– Paltarıvı gey, get.

Dedim:

– Əşi, burda cağırıllar, gedim qoy.

Dedi:

– Yox, qayıt paltarıvı gey, get.

Qayıtdım arvadımın sözünnən libasımı geydim, getdim.

Dedi:

– Qılıncıvı, qalxanıvı götür.

Dedim:

– Əşi, hara gedirəm, bura.

Dedi:

– Qılıncıvı, qalxanıvı götür.

Qılıncımı, qalxanımı götürdüm, getdim.

Gördüm hayatda bir şəxs durub.

Dedi:

– Min atı.

Mindim atı.

– Sür dalımcan!

Sürdüm. O qədər getdim, mənim də bir tazıyanım var, hər kəsin başına vursan, öldürməlidir. O qədər incidim. Bu qa­baxda gedir, nə dinir, nə danışır, heç zad. Daha yoruldum. De­dim, indi buna bir tazıya vuracam, xilas olum, mən öldüm ki! Götürdüm tazıyanı arxadan bunun təpəsinə belə vurdum, qayıtdı belə baxdı!

Dedi:

– Qardaş, zarafatın yeri dəyil!

Dedim:

– Buy, bu nə danışır, mən bu tazıyanı hər kısin başına vursam, başı üzülərdi, bu deyir, zarafatın yeri deyil?! Vay! Bu mənə qalipdi!

Yavaşcalı qollarımı saldım yanıma, dilimi çəkdim, de­dim, həə, mənim tazıyanımdan indiyicən xilas olan olmuyub, bu da deyir, zarafatın yeri deyil. Yaman yerdə axşamladım. Nə isə sürdüm yenə bunun dalıncan. O qədər getdik, axırda cıx­dıq bir meşəliyə. Düşdü atdan mənə də dedi:

– Düş atdan.

Düşdüm atdan, atımı bağlatdırdı, öz atını da verdi mə­nə, dedi:

– Tut buları, birinci nərəm gələndə gəlməzsən dalımca, ikin­ci nərəm gələndə də gəlməzsən dalımca, üçüncü nərəm gə­ləndə, özünü yetirərsən mənə.

Orda dayandım, xeylax dayandım. Əsəbləşdim.

Axırda gördüm birinci nərə gəldi, dedim həə, şükür Allaha, ikinci nərə də gəldi, üçüncü nərə gələndə, atları bura­xıb, getdim nərənin dalınca. Gördüm vay! Burda bi şəxs ölüb, o mənnən gedən şəxs qılıncın qoyub ölənin üstünə. Qılıncın başın soxub ürəginə. Özü də ölüb!

Dedim day evin yıxılsın, kaş ikinci nərədə gedeydim. Vay! Evinən fələk, yanıxa-yanıxa qaldım. Gördum ölub. Belə elədim gördum bu qadınmış. Bunun başı açıldı, gördum bu qadın. Bay Allah! Peşiman oldum. Qumu belə-belə elədim, o ölənin üstünə çəkdim qumu. Bunu da qoydum o ölənin yanı­na, qumu çəkdim üstünə. Baxdım o tərəf, bu tərəfə, gördüm, bir xurma ağacı var, qırılıb, götürdüm onu sancdım buların ba­şının üstünə. Durdum ayağa, atları götürdüm gəldim.

Peyqumbər dedi:

– Sən o səmti yadında saxlıyıbsan?

Dedi:

– Səmti bilərəm, amma orda bi nişanə qoyub gəlmə­mi­şəm. Nə bilim, o qumlar dağıldı, qaldı, onu qurd-quş yedi?! Onu bilə bilmərəm. Ancax səmti billəm.

Dedi:

– Dur ayağa.

– Durdum.

Peyqumbər Səlavatullah dedi:

– Mənnən gedərik o səmtə. Diş ağrım yaddan cıxdı. (Pey­­qumbər Səlavatullahın nuru camalına salavat!)

Buradan getdilər, gördülər, həə, o səmttə, peyqumbərə qur­­ban olum, bilirdi dənə hər şeyi. Getdi elə cıxdı düz ora. Bax­dı gördü bi dənə xurma ağacı nə boyda.

Dedi:

– Ya Peyqumbər! Bu həmin yerdi, ama bu xurma ağa­cını mən burda qoyub getməmişəm. Bu xurma ağacı nə boyda olub, nətəhər yaşıllanıb. Bu xurma ağacını mən qoymamışam. Bunu burda kim tikib axı.

Dedi:

– Həə, yaxşı sən qoymuyubsan, indi dəyan, get bi dənə lapetkə gətir, buları dəfn eliyək.

Buları xurma ağacının dibində dəfn elədilər.

Dedi:

– Bu bilirsən kimdi?

Dedi:

– Yox.

Dedi:

– Bu o qızdı, buna adaxlı idi, əhdi-peyman etmişdilər, nişana vermişdilər. Amma bular gəldi bura, bura sərhəd idi, burda davaları düşdü buların. Nə qız oğlanı görməmişdi, nə oğlan qızı gərməmişdi, ama ayilələri bunnarı nişanlamışdı. Qız üstün gəldi, əmisi oğlunu davada öldürdü. Öldürəndən so­ra bunun üzünü açdı, gördü, bay! Bu, bunun əmisi oğludu. Bil­mədən əmisi oğlunu öldürdü.

Qız dedi:

– Yaşamaram! Mən də onnan ölməliyəm! Xəncəri so­xub ürəyinə özünü öldürdü.

Oları burda qoşa dəfn elədi, peyqumbər səlavatullah.

(Peyqumbər salavatullahın nuru camalına salavat!)