Mashg’ulot. Sudralib yuruvchilar (Reptilia) sinfi vakili ildam kaltakesakning tashqi tuzilishi va skeleti Ildam kaltakesakning ichki tuzilishi. Sudralib yuruvchilarning xilma-xilligi. Ilonlar va toshbaqalar skeletlarining tuzilishi

Kamarlar va oëqlar skeleti
Elka kamari. Sudrali yuruvchilar elka kamarining asosiy qismini bir oz dorzal joylashgan kurak (60-rasm, 1) va ventral xolda оrnashgan korakoid (60-rasm, 3) suyaklari tashkil etadi. Bu h’ar ikkala suyak elka suyagi birikadigan bug’im kosasini (60-rasm, 4) vujudga keltiradi. Kurakka dorzal h’olda kurak usti tog’ayi. (60-rasm, 2), korakoidning oldigi esa tog’ay prokorakoid (60-rasm,5) qоshiladi. Yaxshi taraqqiy etgan tоsh (60-rasm, 6) ga bir qancha qovurg’alar birikadi. Shunday qilib, sudralib yuruvchilar kоkrak qafasining taraqqiy etishi va оq skeletida tayanch elka kamarining bоlishi bilan suvda va quruqlikda yashovchi h’ayvonlardan farq qiladi. Tоshning ventral tomoniga sudralib yuruvchilar uchun xos bоlgan «T» shaklli ingichka suyak-tоsh usti suyagi (60rasm, 8) birikadi. Uning oldida ingichka qoplag’ich suyak-оmrov suyagi (60-rasm, 9) bоlib, оmrovning tashqi uchlari kurak suyaklari bilan, ichki uchlari esa tоsh usti suyagining оsimtasi bilan birikadi. Оmrov h’amda suvda va quruqlikda yashovchi h’ayvonlarda uchramaydigan tоsh usti suyaklari elka kamari оng va chap bоlimlarini оzaro mustah’kam birikadi.

60-rasm. Echkemarning elka kamari:

1-kоkrak; 2-kurak usti tog’ayi; 3-korakoid; 4-elka bоg’im kosasi; 5-prokorakoid; 6-tоsh suyagi; 7-qovurg’a; 8-tоsh usti suyagi; 9-оmrov suyagi.

61-rasm. Echkemarning chanoq kamari:

1-ënbosh suyagi; 2-quymich suyagi; 3-qov suyagi; 4-chanoq kosasi; 5-dumg’oza umurtqalari.

İlonlarda elka kamari reduktsiyalangan, toshbaqalarda esa оmrov va tоsh suyaklari qorin qalqoni tarkibiga kiradi.

Chanoq kamari. Chanoq kamari оrta chiziq bоylab tog’ay orqali birikadigan ikkita simmetrik palladan iborat. Har qaysi palla uchta: dorzal joylashgan ënbosh suyagi (61-rasm, 1)va ventral оrin olgan quymich suyagi (61-rasm, 2) va qov suyak (61-rasm, 3) laridan tashkil topgan. Bu uchta suyak orqa oëqlarining birikishi uchun quymich kosasini (61-rasm, 4) h’osil qiladi. Sudralib yuruvchilarda оng va chap quymich h’amda qov suyaklari оzaro birikkan, bunday chanoq kamari ëpiq kamar deb ataladi.

62-rasm. Echkemarning A-oldingi, B-keyingi oeqlarining skeleti.

1-elka suyagi. 2-tirsak suyagi. 3-bilak suyagi. 4-bilakuzuk suyaklari. 5-kaft suyaklari. 6-barmoq falanglari. 7-interkarpal bоg’im. 8-son suyagi. 9-katta boldir suyagi. 10-kichik boldir suyagi. 11-tizza kosasi. 12-tovon suyaklari. 13-intertarzal bug’imi. 14-oeq kafti suyaklari.

Oëqlar skeleti quruqlikda yashovchi umurtqali h’ayvonlarning oëqlari tipik bosh barmoqli sxema asosida tuzilgan. Oldingi oëqning (62-rasm, A) proksimal bоlimi-elka bitta elka suyagi (62-rasm, 1) dan, ikkinchi bоlim-bilak ikkita: tirsak suyagi (62-rasm, 2) bilan bilak suyagi (62-rasm, 3) dan iborat. Bilaguzuk (62-rasm, 4) ikki qator bоlib joylashgan, nisbatan mayda suyakchalardan iborat. Ularning ënboshida oltinchi barmoq qoldig’i h’isoblanuvchi bitta-noksimon suyakcha bor. Kaft (62-rasm, 5) bir qator оrnashgan 5 ta uzunchoq suyakdan iborat. Bularga h’ar qaysisida uzunasiga оrnashgan bir nechta suyakcha besh qator barmoq falangalari (62-rasm, 6) birikadi. Oxirgi falangalardan tirnoqlar оsib chiqqan. Sudralib yuruvchilarda oëq kafti h’arakatini taminlovchi bоg’imi ikki qator bilaguzuk suyaklari orasida bоladi. Bu interkarpal (balaguzuk) deb ataladigan bоg’im (62-rasm, 7) ni h’osil qilidi.

Orqa oëqda proksimal qism-son (62-rasm, 8) suyagi h’zining distal uchi bilan bоlimi katta boldir (62-rasm, 9) va kichik boldir (62-rasm, 10) suyaklaridan iborat bоlib, ular tizza bоg’imi orqali birikadi. Bu bоg’im ustida kichkina suyakcha-tizza kosasi (62-rasm, 11) bor. Tovonning proksimal qismidagi suyakchalar boldir suyaklariga, distal qismdagi suyaklar esa kaft suyaklariga butunlay qоshilib ketgan. Shuning uchun h’am tovon bоg’imi boldir bilan tovon оrtasida emas, balki tovonning proksimal va distal qismining suyaklari orasida bоladi va intertarzal (tovon oralig’i) deb ataladigan bоg’im h’osil qiladi (62-rasm, B-13). Kaft (62-rasm, 14) h’ar xil sondagi barmoq falangalari (62-rasm, 6) birikadigan 5 ta uzunchoq suyakdan iborat. Barmoq uchidagi oxirgi falangalarda tirnoq оsib chiqqan.

Topshiriq

Echkemarning montaj qilingan skeletini kоzdan kechirib bоlgach, uning asosiy qismlari, bosh skeleti, umurtqa pog’onasi, oëq va ular kamarlarning skeletini toping h’amda quyidagi rasmlarni albomga chizib oling.
1. Echkemar bosh skeletining ustki, ostki va ën tomonlardan kоrinishi.
2. Elka kamari.
3. Chanoq kamari.
4. Oldingi va keyingi oëqlar skeleti.