Mashinasozlik materiallari 6-Mavzu: Xotiraga EGA bo’lgan materiallar

nikelid 
titan (nitino
l) - titan miqdori - 45%, nikel miqdori-55% bo‘ladi. Formulasi TiNi. 
Erish xarorati-1240-1310°C, zichligi-6,45 g/sm
3
tashkil etadi. Boshlang‘ich 
strukturasi nikel titan doimiy bo‘lib, xajmi markazlashgan kub kristall panjaraga 
ega. Deformatsiyalanish natijasida martensit o‘zgarishlari fazalarining past 
simmetriyasiga olib keladi. 
Nitinol
(angl. 
nitinol,
ot angl. 
nickel
- nikel, angl. 
Titanium
- titan, angl. 
Naval 
ordnance laboratory,
qisqar. 
NO
- AQSH dengiz artilleriyasi (angl) laboratoriyasida 
yuqori zangbardosh va eroziyaga turg‘un nikel titan qotishmasi ishlab chiqildi. 
Xayratlanarligi shundaki, bu qotishma yuqori materialni shaklini saqlash effektiga 
ega. 
Nitinol
- so‘zi qotishma tarkibiga kiruvchi elementlarning dastlabki xarfidan 
olingan. (
Ni
ckel 
Ti
tanium 
N
aval 
O
rdnance 
L
aboratory) 
1948 yilda metallurglar G.V. Kurdyumov va L.G. Xandorsonlar tomonidan ma’lum 
xaroratga qizdirilgan sezilarli plastik deformatsiyalanish natijasida o‘zining 
dastlabki xolatini tiklaydigan qotishma taklif etildi. 1980 yilda bu kashfiyot 
Kurdyumov effekti
deb tan olindi. 
Agar marakkab shaklga ega bo‘lgan material qizg‘ish holatga kelguncha qizdirilsa, 
u holda material shaklini saqlash effekti xossasiga ega bo‘ladi. Material uy 
xaroratigacha sovutilgandan keyin uni deformatsiyalanishi mumkin. Biroq 40 °C 
gacha u dastlabki xolatini saqlaydi. Materialning bunday xolati uning 
intermetallit 
ekanligi bilan izoxlanadi. Toblash jarayonida atomlar tartiblangan xolatga o‘tadi, bu 
esa material shaklini saqlash effektiga olib keladi. 
Nikelid tita
ndan tayyorlangan 
element bir vaqtning o‘zida datchik va bajarish mexanizmi vazifasini o‘taydi. 

---

Nikelid titan yuqori zangbardosh, yuqori mustahkam, yaxshi material shaklini 
saqlash effektiga ega. Yuqori shaklini tiklash koeffitsientiga ega va deformatsiya 
kuchlanishi 8% gacha bo‘lganda to‘liq tiklanadi. Bunda kuchlanish 800 MPa yetadi, 
yaxshi biologik moslanuvchan va yuqori deformatsiya so‘ndirish xossasiga ega. 
Nitinol
ning kamchiligi texnologik xossalarining pastligi va tannarxining 
yuqoriligidir. Uning tarkibida titanning mavjudligi azot va kislorod bilan birikishiga 
olib keladi. Oksidlanish jarayonining oldini olish uchun vakumlarda saqlanadi. 
Bundan tashqari uning yuqori mustaxkamlikga ega bo‘lishi uni kesib 
ishlanuvchanligi qayinlashtiradi. Zamonaviy sanoatda bu qotishmadan tayyorlangan 
buyumlar