Мащмуд аллащманлы
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
82 olunur, bəzi vaxt yazmaq və söyləmək ilə ifadə olunmaz, təqrir və bəyana gəlməz. Bu halda Molla Vəli Vidadinin və Molla Pənah Vaqifin vəfatından yüz ildən ziyadə vaxt keçibdir. Hər ikisi bizim möhtərəm, milli şairimiz və ədəbiyyatımızın banisidir. Əşarü kəlamları mövzun, təbləri rəvan, dilləri açıq və sadə”. (60, 214). Bu fikirlər M.V.Vidadinin, M.P.Vaqifin və Q.Zakirin məşhur “Durnalar” qoşması kontekstində söylənsə də mahiyyətində baş verən prosesin gedişini, ona münasibəti və yeni tendensiyanın uğurlu istiqamətini aydınlaşdırır. Bunların şeirlərindəki məlahət və lətafət axıra qədər, daha doğrusu dərk olunduğu qədərində izaha gəlmir; poeziyanın məhz sirli-sehrli qüvvəsi nəzəri düşüncəni onun sirri qədər açmaqda imkansızdı. Yuxarıda vəfatından yüz il keçdiyi zaman müddətində deyilmiş fikirlər, “hər ikisi bizim möhtərəm, milli şairimiz və ədəbiyyatımızın banisidir” qənaətinin arxasında cəsarət və qətiyyət dolu dolğun, həm də ciddi müşahidələrə əsaslanmış qənaət dayanır. Bu qənaət XX əsrin əvvəllərinin ədəbi-nəzəri düşüncəsinin hadisəsi kimi Vidadi və Vaqiflə bağlı bütün mülahizələrdə özünü göstərir. Və milli ədəbiyyat məsələsi olanlar, ədəbiyyatın keçdiyi yol, ədəbi axının zəngin fakturası əsasında ədəbi arenaya gətirilir və dilçilikdə isə ədəbi dilimizin banisi kimi fakta çevrilir. Qarabağ ədəbi mühitindən başlanğıc götürən və əlçatmaz bir yeniliklə xarakterizə olunan bu intibah elə Qarabağ mədəni mühiti kontekstində də aşıq yaradıcılığını, yazılı klassik ənənəni öz qoynuna aldı və aşıq şeiri ənənəsində Aşıq Səməd, Aşıq Valeh, Aşıq Güllü, Aşıq Cünun, Aşıq Qən- bər kimi el sənətkarlarının daha da parlamasına geniş imkanlar yaratdı. Kərbəlayi Səfi Valeh təxəllüs adı ilə F.Köçərlinin qeyd etdiyi Aşıq Valehin XVIII əsr aşıq yaradıcılığında bir ustad 83 kimi adının yazılması ilə nəticələndi. Hansı Aşıq Valeh ki, məşhur “Valeh və Zərnigar” dastanı onun adı ilə bağlıdır; hətta şeirlərinin bir hissəsi, müasirləri, Qarabağ ədəbi mühitinin ayrı- ayrtı nümayəndələri ilə yazışmaları da elə klassik ənənədə olanlara söykənir. Kərbəlayi Səfi Valeh klassik ədəbiyyata, dini elmlərə lazımı qədər bələd sənətkar olmuş və dini təhsil almışdır, mühitin də məhz klassik üslubda yazıb-yaratmaya üstünlük verməsi onun şeirlərində bir xətt olaraq görünür. Valeh Azərbaycan bədii düşüncəsində adını aşıq kimi yazmış və xalq arasında da aşıq olaraq daha çox tanınmış, sonrakı dövrlərə məhz bu adla (Aşıq Valeh adı ilə) ötürülmüşdür. Aşıq Valehin şagirdi Aşıq Qənbərdə də vəziyyət eynidir. Onların yaradıcılığı mühit səviyyəsində bir istiqamətdə klassik üslubda yazıb-yaratma ilə xarakterizə olunur və bu nümunələrdə elə də mükəmməllik nüşahidə olunmur. Aşıq Səməd (Aşıq Valehin ustadı) və Aşıq Valeh aşıq yaradıcılığının tarixinə adlarını xüsusi şərəflə yazmış və lazımı qədər layiqli yer tutmuşlar. Aşıq sənətinin ustad sənətkarları hesab olunan Qurbani, Abbas Tufarqanlı, Xəstə Qasım, Ləzgi Əhməd, Varxiyanlı Məhəmməd, Ağ Aşıq, Aşıq Hüseyn Şəmkirli və s. kimi ustadların sırasında Aşıq Vlehin yeri ucalıqdır. Dediyimiz kimi, klassik üslubda yazıb yaratma ilə elə də müvəffəqiyyət əldə edə bilməmiş, sadəcə olaraq Qarabağ ədəbi mühitinin zənginliyində klassik üslubda yazanlardan biri kimi görünmüşdür. Məsələn, Baba bəyə müraciətlə yazdığı bir nümunəyə diqqət yetirək: Ey Baba bəy, sən bir yaxşı babasan, Heyf ola kim, bir az ağzıyavasan. 84 Bundan əvvəl sən ki, şair deyildin, Fəzayi-eşqdə tair deyildin. Məndən öyrənibsən, düşübsən tərzə, Mənim ilə danışma hərzə-hərzə. (60, 321). Dövrünün digər sənətkarlarına, məsələn Abdulla Canıza- dəyə müraciətində də bu bir xətt olaraq nəzərə çarpır ki, belə bir vəziyyət də ən əsas olan kimi Qarabağ mühitindəki ümumi axından qaynaqlanırdı. Aşıq Valehin Kərbəla ziyarəti timsalında deyilənlərdi ki, mühitdə belə nümunələr lazımı qədər çoxdur. Abdulla Canızadə Aşıq Valehə müraciətlə yazır: Ey Səfi, şahi-Nəcəf evi sənə məskən ikən, Niyə ol ruzəni tərk etdin əgər adəm idin. Olmadı gün kimi yarın səri-kuyində yerin, Sən məgər ol vəfa bəzminə naməhrəm idin. Aşıq Valehin Abdulla Canızadəyə yazdığı cavabdan aydınlıq üçün bir parçanı da burada veririk. Səfi, naməhrəmi-dərgah dəri-Heydərdir, Yoxsa lənət ona gəlsin, bu nə noyi-şərdir. Səfinin ziddi əzazil əzəl Abdulla, Başımı əyməm ona, lənət ona müztərdir. (11, 91-92). Göründüyü kimi, burada sırf Qarabağ mühitində gedən proses timsalında olanların qeydi və qiymətləndirilməsi var və bunlar dediyimiz kimi, təkcə Valehlə digər müasirləri arasında özünü göstərmir, həm də başqaları arasında da baş verir və 85 bütün mühiti əhatələyir. Bu tip yazışmalar şifahi və yazılı ədəbiyyatda kifayət qədərdir. Şifahi yaradıcılıqda ustad aşıqların yaradıcılığında müşahidə olunan deyişmələrin mahiy- yəti tamamilə başqa məqsədə və məcraya yönəlsə də, ancaq ümumi məzmunu etibarilə eyni xətdə birləşir və sadəcə olaraq funksiyasında ciddi məzmun fərqliliyi böyük əhəmiyyət daşıyır. Aşıq deyişmələrinin ümumi məzmunu, məram-məqsədi sənətin mizan-tərəzisi keşiyində durmaq, müqəddəsliyinə təsir edə biləcək yad olanların kənarlaşdırılmasıdır və bütün bunlarla nə qədər fərqli xarakterli olsa da ciddi məzmun, elmi təfəkkür xarakterliliyi ilə seçilir. Burada müqəddəs dəyərlərin, uca olanın qorunuşu və bütün müqəddəsliyi ilə gələcəyə ötürülməsi var. Qurbani ilə Dədə Yadiyarın, Xəstə Qasımla Ləzgi Əhmədin, Aşıq Alı ilə Aşıq Yığvalın, Qarabağ aşıq mühitinin ustad sənətkarı Aşıq Valehlə Aşıq Zərnigarın, Aşıq Hüseyn Şəmkirli ilə Reyhan xanımın və s. deyişmələri bütünlükdə bu formanın mahiyyətində olanları ortaya qoyur və bizim problemə daha dərindən üfiqi və şaquli istiqamətdə diqqət yetirməmizə şərait yaradır. Dedim-dediləri, Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında, yazılı ədəbiyyatın ayrı-ayrı görkəmli sənətkarlarının yaradıcılığında müşahidə etdiklərimizi nəzərə alanda məsələnin masştabı bir qədər də genişlənir. Ancaq bizə bir forma olaraq aşıq yaradıcılığında istifadə olunan deyiş- mələrin işləkliyi daha ciddi məzmun aşılayır və mahiyyətli ilə fərqli xarakterli görünür. Aşıq yaradıcılığının tədqiqatçıları bu haqda müxtəlif səpkili epizodik mülahizələr yürütsələr də monoqrafik şəkildə təssüf ki, daha əhatəli təhlil faktına çevrilməmişdir. Qarabağ ədəbi mühitində müşahidə etdiyimiz bu yazışmalar (deyişmələrin bir forması olaraq) tamamilə Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|