Мащмуд аллащманлы
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
110 “Bax” qəzəli bu gün də eyni duyğunu, sirri- sehri təsəvvürləri əhatə edir və çoxalan istiqamətdə əzizlənir. Sirri isə bu gün də yozulmazdır, izahı ancaq dildə müxtəlif məqamlarda xatırlanması ilə sonuclanır. Məlum olduğu kimi, “dildə bütün xalq və vətən təcəssüm olunur: onda xalq ruhunun yaradıcı gücü, vətən göylərinin səsi, onun havası, fiziki hadisələri, ab- havası, çölləri, dağları, düzləri, onun meşələri və çayları, onun burulğan və tufanları gerçəkləşir... Ancaq xalq dilinin işıqlı və şəffaf ənginliklərində doğma yurdun təkcə təbiəti deyil, həmçinin xalqın mənəvi həyatının bütün tarixi əks olunur” (49, 18). Doğurdan da, M.P.Vaqif şeiri (buraya M.V.Vidadini də əlavə edirik və onların ikisini bir-birindən ayırmaq mümkün deyildir; onlar birlikdə bir bütövü, XVIII əsr Azərbaycan şeirinin inkişaf tendensiyasını, yenilikçi düşüncəni ortaya qoyurlar) “xalqın mənəvi həyatının tarixini əks etdirir” və bizim fikrimizcə, mənəvi həyatın tarixi real tarixdən, fiziki mövcudluğun tarixindən qat-qat dərin və sonsuzdur. XVIII əsr Azərbaycan şeirindəki Vaqif mərhələsi bu sonsuzluğun sərhədləri daxilində hərəkətlidir, əlahiddəliyi də bununla bağlıdır. Ona görə də nə qədər bu dövrü Vaqif / Vidadi timsalında təhlil məqsədində olsaq da yenə bədii sözün imkanları timsalında nəzəri fikrimizin imkanları az, bir qədər də aciz görünür. Çünki Vaqif şeirindəki ecazkarlıq, bədii parlaqlıq bizə vaxtaşırı qayıtmağı, ona hər dəfə əlavələrlə yanaşmağı zəruri edir. “Bax” qəzəli timsalında yürütdüyümüz mülahizələr bir tərəfdən həyat fəlsəfəsinə, onun sirli-sehrli mahiyyətinə, insan ağlının çata bilmədiyi möcüzələrinə (bəlkə də mümkünsüzlüyünə) hesablanırsa, digər istiqamətdə hissi dərkin (qavramın) varlığına bağlanır. Vaqifdə hər ikisi qovuşur və bəzən ikincisindən gələnlər daha üstünlük təşkil edir. Çünki 111 bu qəzəlin yazıldığı şəraitlə, onu gözləyən aqibətin sonuclanması və şeirin özünün məzmunu elə əlahiddəliyə hesablanmışdı ki, onu ancaq izhar etdiyi bu nümunə ilə ifadə etmək olar. Üstəlik qəzəlin ünvanlandığı M.V.Vidadiyə müraciət səbəbsiz deyildi və burada o, Vidadidən (şair olandan) böyüyünü görmürdü, ona müraciətlə dərdini bölüşür, həyat fəlsəfəsinin, dünya xanimanının nələrlə dolu olduğunu elə dünyanın özünə çatdırırdı. Hadisə isə bəllidi, ünvana gəldikdə bu daha uğurlu və düzgün seçim idi, çünki onu ancaq şair olan, həyatın hər üzünü görən bir müdrik dərk edə bilərdi. Daha İbrahim xan, Ağa Məhəmməd şah Qacar, Məhəmməd bəy Cavanşir, yaxud da dünyanın digər bu silsilədən olan xan- xavanları dərk etmək gücündə deyildilər, səbəb isə aydındı, onların iddiaları, qəzəb və kinləri, asıb-kəsmək düşüncəsi buna imkan verməmişdir və çox az-az mənsəb sahibləri bunu dərk edə bilərlər. Dünən də, bu gün də belə olmuş, sabah da belə olacaqdır. Doğurdan da, “Vaqif indi həyatın qarşıya qoyduğu suallara cavab tapmaqda acizdir. Onun qəlbində nikbinlik fəlsəfəsinə yabançı duyğular baş qaldırır. Həyatın ziddiyyətləri qarşısında çaş-baş qalan şair həm sarayın ikiüzlü əhatəsindən, həm ailəsindən, ümumiyyətlə ətrafındakı adamlardan bədgüman olaraq gizlənməyə, təkliyə can atır. Artıq insanlarla onun arasındakı mənəvi rabitə, tellər qırılmış, Vaqif Vidadinin uzaqgörənliklə xəbər verdiyi sarsıntılara məruz qalmışdır” (32, 125). Doğurdsan da, əvvəlki müraciətlər timsalında bu qəzəli təhlil etdikdə ünvanlanmanın səbəb və mahiyyəti bir qədər aydınlaşır, çünki həyatın müşküllərini müxtəlif vəziyyətlərdə Vaqifə çatdırmağa çalışan Vidadi bu dünya işinin etibarsızlığını da göstərmişdi. “gəl çəkmə cahan qeydini, can belə qalmaz”, “dərdim çoxdur birin doru sanan yox” misralı 112 şeirləri, eləcə də digər nümunələr və məşhur deyişmələri bunun klassik nümunəsidir. Böyük Azərbaycan şairi N.Gəncəvinin poemalarındakı ayrı-ayrı epizodlar, “Sirlər xəzinəsi” poemasındakı “Özündən naümid padşahın dastanı” hekayəsi, “Leyli və Məcnun” poemasındakı məşhur “Hekayət” (Mərv ölkəsinin hökmdarı ilə bağlı olan hekayət nəzərdə tutulur) özlüyündə təsadüfilikdən çox uzaq olan reallıqlara hesablanır. Bütün bunların nəticəsi və bir tərəfi olaraq N.Gəncəvi vurğulayırdı ki, “Məcnuna bənzəsən insanlıqda sən, dünyada nə qüssə, nə dərd çəkərsən” (50, 258). Burada məsələnin mahiyyəti başqa tipli olsa da, ancaq alt qatında daha ciddi, həm də reallıqlara bağlanan məqamlar var ki, bu da Vaqifin son şeirləri ilə bağlanır, hansı ki, Vidadi yaradıcılığında mühüm tərəf olaraq sistemli şəkildə özünə yer alırdı. Onun ən klassik nümunəsi isə Ağabəyim Ağabacının taleyində və məşhur bayatısında əksini tapır. Mən aşığam, qara bağ, Qara salxım, qara bağ, Tehran cənnətə dönsə, Yaddan çıxmaz Qarabağ. (65, 52) Mətnə diqqət yetirdikdə və hadisənin mahiyyətini dərk etdikdə bunun məzmun yaddaşı bir sonsuzluqla səciyyələnir və bütünlükdə xalqın keçib gəldiyi yolda ağrılarla dolu taleyi, insanlığın acılarını, vətən, torpaq sevgisini, üzləşdiyi mümkünsüz faciələri ifadə edir. Ona görə də Qarabağ ədəbi mühitini bir həyat, etnos hadisəsi olaraq bütün tərəfləri ilə nəzərdən keçirmək zərurəti ən önəmli məsələdir və bu dünən də, bu gün də belədir. Bütünlükdə Qarabağ timsalında insanlığa Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|