Мащмуд аллащманлы
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
117 terminləşməsi sırf reallığa, bir qədər də dəqiq desək tarixiliyə bağlanır. Burada XVIII əsrin xanlıqlar dövrünün iddiaları, insan müştəbehliyi özünün ifadəsini tapır və belə vəziyyətlər isə heç şübhəsiz ölümlərə, əlavə problemlərə, qırğınlara yol açırdı ki, onun da əziyyətini məhz geniş kütlə çəkirdi. M.V.Vidadinin “Gəl çəkmə cahan qeydini, can belə qalmaz” məşhur müsəddəsi də məhz həmin vəziyyətin bu və ya digər formada, bir qədər ümumilşmiş ifadəsidir. Gəl çəkmə cahan qeydini sən, can belə qalmaz, Qan ağlama çox, dideyi-giryan belə qalmaz, Gül vəxti keçər, seyri gülüstan belə qalmaz, Birr ləhzə könül, xürrəmi xəndan belə qalmaz, Bir cam yetir, saqi, bu dövran belə qalmaz, Tən bir gün olur xak ilə yeksan, belə qalmaz. (77, 32) Məlum olduğu kimi, “şeir bədii ədəbiyyatın ən incə və zərif bir şəklidir. Şeir ruhun məchul səsini böyük bir qüvvə ilə ifadə edən, insanın xarici və daxili aləmi ilə bərabər bütün varlığını nağıl edən bir şəkildir. Əsl şeir böyük fikirlər və böyük ideallar deməkdir, onun kiçik bir misrasında bəzən böyük bir roman olur” (2, 41). Bu nümunələr təkcə müəllifinin deyil, bütünlükdə XVIII əsr siyasi mühitinin, eləcə də bəşər oğlunun bütün varlığını ifadə etmək xarakteri ilə seçilir. Bir növ XVIII əsr bədii düşüncəsinin mənzərəsi olmaqla yanaşı, həm də siyasi sferasının ümumi mənzərəsini bütün tərəfləri ilə yaşatmaq kimi bir ideala yüklənir. Daha doğrusu, əvvəlki ənənədən gələn fikir, sənət şəcərəsinin yeniləşmə sxemini, sırf reallığa istiqamətlənməsini şərtləndirir. Burada həm də Vaqif mərhələsi ilə vurğuladığımız mərhələnin Vaqif / Vidadi 118 mənzərəsi fundamenrtal mədəniyyət hadisəsi olaraq boy göstərir. Vaqif və Vidadi müqtədirliyi bu tip nümunələrdə biri digərini tamamlayır, onların zahiri görünüşündə nə qədər fərqli həyat baxışları, hadisələrə münasibət fərqliliyi görünsə də, əslində bir-birinə qovuşur. Bir qədər dəqiq desək qovuşan tərəfləri daha çox görünür ki, bunlar da mahiyyət məsələsi kimi alt qatda ruha, əski yaddaşdan gələn genetik qatlara bağlanır. Forma tərəfləri, misra düzümü, möhkəm dostluq münasibətləri bir lay olaraq mətndə reallaşır. Qarabağ ədəbi mühitinin nümayəndələrindən olan Mirzə Mehdi bəyin bir qoşmasına diqqət yetirək. İbrahimin halın, mətai-əkrəm, Mərhəmət yolilə alsanız xəbər. Dolanıb bazarda səfil, sərgərdan, Şimdi sizin üçün çəkdirir çəpər. Sifətinə görə yoxdur xoş halı, Xifətindən lap allanıb saqqalı, Əgər keçsə onun belə əhvalı, Edibdir uçquldan onu dərbədər. (77, 58) Göründüyü kimi, bu mətn müraciət xarakterli olmaqla müəyyən məsələlərə aydınlıq gətirmək, fikir və münasibəti öyrənmək məqsədi daşıyır. M.M.Nəvvab bu şeir haqqında danışarkən vurğulayır ki, Mehdi bəy Tiflisdən Mirzə İbrahim Səbanın əhvalını Rəhim bəyə yazır. Ümumiyyətlə, XVIII-XIX əsrdə bu ayrıca bir forma kimi xüsusi işləklik qazanmışdır. M.P.Vaqifin M.V.Vidadi, Sarı Çobanoğlu, Ağqız oğlu Piri ilə yazışmaları, eləcə də Aşıq Əlinin ünvanlı misraları bir bütöv 119 olaraq mühiti, dövrün mənzərəsini, üslub sistemini öyrənmək baxımından ciddi faktura ilə əhatələnir. Q.Zakirini M.F.Axun- dova, İ.Qutqaşınlıya və yaxud da C.Nəva, M.Aşiq, M.Həsən, Aşıq Pəri və s. sənətkarlar arasındakı yazışmalar bir forma səviyyəsindən əlavə dövrün ictimai, siyasi, daha çox isə mədəni mənzərəsinin ümumi mahiyyətinin ifadəsinə hesablanmışdır. Məsələn, M.P.Vaqifin “Göndərmiş” rədifli bir qoşması var və onun arxasındakı hadisə mətnin poetik məzmununun bütövləşməsi üçün daha çöx önəm daşıyır. Bədii mətnin həmin hadisə ilə birgə öyrənilməsi, arxasında dayananların nə ilə səciyyələnməsi ona əlavə çalar gətirir. Y.V.Çəmənzəminli “İki od arasında” romanında yazır: “İbrahim xanın qızı Sənəm xanım şeir maraqlısı olduğundan Vaqifin hər bir şeirini bəyazına köçürürmüş. İndiyə qədər görmədiyi bu şairin gətirildiyini eşidər-eşitməz gəlib divanxana pəncərəsinin arxasından ona tamaşa edir. Arıq, lakin sağlam cöhrəli, qara xətli, parlaq və cəsur gözlü bir oğlanın divan qabağında qürurla durduğunu görür. Qara çuxalı, butalı çitdən arxalıq geymiş bu gənc sağ əlini qurşağına salıb mətin bir səslə xanın suallarına cavab verirdi. İndiyə qədər yalnız şeirlərinə məftun olan Sənəm xanım bu dəfə şairin özünə: zəkasına, hazırcavablığına, xoş simasına və məzəli danışığına da məftun olur” (29, 468). Burada M.P.Vaqiflə bağlı digər məqamı, şairin Qarabağ mühitində tanınması, daha doğrusu, məşhurlaşması istiqamətində olanları öyrənirik. Vaqifin saraya qədər ətraf mühitdə lazımı qədər tanındığının şahidi oluruq. Y.V.Çəmənzəminli də məhz yuxarıdakı sətirlərdə xanın ailəsində belə Vaqifin marağa səbəb olduğunu, hətta ailənin övladının onun şeirlərini yazıya köçürdüyünü öyrənirik. Burada digər istiqamətdə sarayın sənətə və sənətkara verdiyi 120 qiymət nəzərə çarpır. Şeirin yazılma səbəbi də bədii mətnə bir ayrı ovqat qatır: “Bir gün Vaqif çubuqdan hörülüb, üzərinə suvaq çəkilmiş daxmasının güllü-çiçəkli baxçasında dolaşar- kən, tikan çəpərin arxasından keçən başı xonçalı bir uşaq ondan soruşdu: -Əmican, Molla Pənah Vaqifin evi hansıdır? Vaqif heyrətlə çəpərə yanaşdı: Buradır, necə? – dedi. Uşaq gülümsədi, bir söz deməyərək, qapını açıb həyətə girdi. Uşaq xonçanı verib, məsələni yavaşca anlatdı. Vaqifin qoca anası sevinə-sevinə xonçanı otağa apardı, oğlunu da oraya çağırıb dedi: -Ay oğul, xan qızı Sənəm xanım sənə sovqat göndərib. Vaqif gümüş nimçənin ipək örtüyünü qaldırdı: qızıl nəlbəkidə bir cüt qırmızı şaftalı göndərmişdi”. (29, 469). İki dənə əcəb xosrovşahi, Lütf eyləmiş ləbi-şirin göndərmiş. Gözəllik bağında meyvə yetirmiş, Bizə onun xoş nübarın göndərmiş. Gedin deyin o ləbləri Yəmənə, Buxağı billurə, sədri səmənə, Eləcə şad oldum, sanasan mənə, Yerin, göyün simu zərin göndərmiş. (62, 68-69). Aşıq sənətinin ustad sənətkarlarının yaradıcılığında bu şeirin təsiri və yaxud da buna yaxın ruhda yazılmış kifayət qədər maraqlı nümunələr vardır. Ümumiyyətlə, müqayisələrə və yaxınlıqlara fikir verdikdə Vaqifin aşıq yaradıcılığına təsiri Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|