Мащмуд аллащманлы
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
148 Ölən adam dirilməz, Çıxan can geri gəlməz. (58, 14) Məlum olduğu kimi, “poetik struktur – məna potensiyası, yaradıcı təxəyyülü istiqamətləndirən bədii model, dünyaya baxış bucağıdır. Belə mənalandırıcı fəallıq bütün quruluş qatlarında – fonetik, morfoloji, leksik, sintaktik ünsürlərdə aşkarlanır” (41, 15). Bədii mətnin bir bütöv olaraq müəy- yənləşdirdiyi məzmun ümumilikdə struktur məzmunu uğur- luluq dərəcəsindən asılıdır. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları- nın poetik sistemi isə ozan bədii-estetik təfəkkürünün kanonik sisteminə hesablanır və bunun inkişaf, təzahür problemləri birbaşa məna yaddaşına bağlanır. Yəni burada aşıq yaradı- cılığında olan sistemin kanonikliyinin münəccirliyini gözləmək artıqdır, ancaq əsas olan onun özünəxaslığının müəyyən- ləşməsidir. Könül həsrət, can müntəzir, göz yolda, Ömr azaldı, vədə keçdi san ilə. Bir də könlüm istədiyi gözləri, Görərəmmi ol şövkətlə, şan ilə? (83, 575) Əlbəttə burada biz “Dədə Qorqud kitabı”nın mətn tipi ilə M.V.Vidadidən verdiyimiz bənd nümunəsi arasında struktir sxeminin modelini şərh etmək istəyindən uzaq bir məsələnin fərqindəyik və bu da ondan ibarətdir ki, xalq inamlarında, düşüncəsində olan “əzəldən yazılmasa qul başına qəza gəlməz” təsəvvürü ilə “ömr azaldı, vədə keçdi san ilə” deyimindəki eyniyyətin qoruyuculuğudur. M.P.Vaqif yaradıcı- lığında isə yuxarıda verdiyimiz düşüncənin bir obrazlı, həm də 149 sırf reallığa hesablanmış nümunəsini görürük. Bu artıq forma baxımından da bir başqa fərqliliklə təzahür edir ki, bizim də məqsədimizdə olan həmin fərqliliklər nisbətində yaddaşın hansı səviyyədə qorunuşu məsələsidir. Mən fəqirə əmr qılmışdı siyasət etməyə, Saxlayan məzlumu zalimdən o dəm qəffarə bax! (89, 145). Nümunə M.P.Vaqifin məşhur “Bax” qəzəlindəndir. “Ki- tabi-Dədə Qorqud”un dastan müqəddiməsindən, M.V.Vida- dinin qoşmasından, M.P.Vaqifin “Bax” qəzəlindən verdiyimiz bu nümunələr janr tipologiyası baxımından fərqli-fərqli formullarla səciyyələnir. Lakin bu fərqliliyin ortaq məxrəcində ciddi məzmun, etnosun təsəvvürünə dayanan qəlibləşmiş inam dayanır. Məhz məsələnin mahiyyəti, Dədə Qorquddan Vaqifə gələn düşüncənin əriş-arğacı bununla səciyyələnir. Məlum olduğu kimi, “həyatda hər şeyin – cisimlərin, əşyaların, faktların, əhvalat və hadisələrin öz məzmunu, öz forması vardır. Mürəkkəb bir struktur – bədii əsər də yalnız məzmun və forma daxilində mövcuddur. Antik filosofun – Aristotelin anlamında “təqlid” – məzmun sadəcə predmet, “surət çıxartmaq”, natura deyildir; varlığın güclü fantaziya ilə yaradılan “bədii modelidir”, ona ədəbi şəxsiyyətin fikri– mənəvi zənginliyinin hopması, daxil olmasıdır” (42, 123). Əlbəttə bu zənginliyin millilik modeli, bədii əksetdirmənin, funksional səciyyəsi bütün təfərrüatı ilə ozandan aşığa təbii proses kimi özünün ifadəsini tapır. Ona görə təbii proses deyirik ki, “Dədə Qorqud kitabı”, eləcə də “Koroğlu”, “Manas”, “Alpamış”, “Aşıq Qərib”, “Tahir və Zöhrə”, “Abbas 150 və Gülgəz”, “Əsli və Kərəm”, “Valeh və “Zərnigar” kimi möhtəşəm abidələr, bütünlükdə aşıq yaradıcılığı söyləyicilik repertuarında bütövlənmiş, cilalanmış, bir lay olaraq repertuarla daşınmışdır. Məhz Dədə Qorquddan üzü bəri olanları Vaqifə gələn yolda bu baxımdan, həm daha milli olan, həm də daha təbii görünən kimi təhlildən keçirmək gərəyi yaranır. Məsələn, XVII əsrin ustad sənətkarı Abbas Tufarqanlının məşhur “Öp” rədifli qoşmasına diqqət yetirək: Könül, Məcnun kimi yayın dağlara, Əyil, bu lalənin budağından öp! Pərvanə tək dolan yarın başına, Arala tellərin qabağından öp! Kitabda oxunan sina yaxşıdı, Seyrağıb gərdəni sına yaxşıdı, Mən dedim, öpməyə sinə yaxşıdı, Könül ha yalvarır, buxağından öp! (13, 82-83). Aşıq yaradıcılığı milli düşüncənin elə möhtəşəm qaynağıdır ki, bütünlükdə mənəvi yaddaşın, arxetiplərin genetik kodları, ilkin elementləri burada özünə yer tapır. Və əhatəlilik anlamında bir sonsuzluqla müşahidə olunur. Onun sistemi isə yaddaş mexanizmlərinə, sazın ecazkar möcüzə ritminə hesablanır. Vaqif poeziyasının müdriklik, əzəmət və çılğınlıq qaynağı elə sazdır, “sazlar elində bəslənən könlü” elə bu müstəvidə də zirvələrə qalxmış, bədii düşüncəmizə əlavə ovqat qatmışdır. Bu yaxınlığın faktik nümunəsi timsalında Vaqifin eyni rədif üstündə yazılmış qoşmasına baxmaq kifayətdir. 151 Bir mina gərdənli, gül üzlü yarın, Hər axşam, hər səhər yanağından öp. Durub dolan pərvanə tək başına, Sığalla tellərin qabağından öp. Bir gözəl görmüşəm bu gələn kəştə, Fərağı başında, sevdası başda, Hər axşam, hər səhər sultanı çaşda, Qaldırıb çənəsin, buxağından öp. (89, 83) Göründüyü kimi, bu iki nümunə, mətn məzmunu, poetik strukturun ümumi proyeksiyası, ümumi ahəngi, arxitektonuk sistemi ilə eyni anlamı verir və Vaqif yaradıcılığının ümumi sistemini, qaynaqlarını aydınlaşdırmaq üçün geniş imkanlar yaradır. “Sazlar elində” bəslənən ruhun qidası, mahiyyətinin faktı olaraq geniş təhlilləri aktlaşdırır. Məlum olduğu kimi, poeziya elə bir düşünücə formasıdır ki, orada etnosun ümumi təsəvvürlər sisteminin qəlibləşmiş formulları, bilgi və ruhu, duyğular aləmi bir bütöv olaraq özünə yer tapır. Ona görə də poetik mətnin əlahiddəliyi, işarələdiyi potensiya sırf etnos mədəniyyətinə hesablanır, hansı mədəniyyət ki, o, dil, bədii- estetik qəliblərin hərəkəti, əxlaq kadeksləri, davranış elementlərinin hansı səviyyədə görünüşü ilə təzahür edir. Doğurdan da “sözün ifadəliliyi yalnız onun ifadə etdiyi mənadan yox, yəni yalnız onun leksik mənasından yox, həm də onun stilistik siqlətindən, eləcə də sözün akustik çalarından tutmuş assosiativ-emosional çalarlarına qədər başqa sözlərlə müxtəlif əlaqələrindən də asılıdır” (87, 61). Buna aşıq yaradıcılığı, ozandan aşığa gələnlər timsalında diqqət yetirdikdə daha çox tipoloji yönümdə təhlil etmək gərəyi Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|