Мащмуд аллащманлы
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
160 Olmaz sənin kimi bir qönçə dəhan, Behiştdən gəlibsən, ay huri, qılman! Tutubsan dəstində bənövşə, reyhan, Gülgəz yanağına lala yaraşır. (8, 100). Bu üç nümunə, “Koroğlu”dan, M.P.Vaqifdən və Aşıq Ələsgərdən verdiyimiz poetik mətn bizə fikirlərimizi aydın- laşdırmaq üçün lazımı qədər material verir. Bunların sayını daha da artırmaq olardı, ancaq bu nümunələrin müqayisəsi imkan verir ki, Vaqif yaradıcılığının mahiyyətini, ənənənin hansı səviyyədə yaddaşda təkrarlanmasını, dövriyyədə keçir- diyi prosesi izləməyək. Əlbəttə hər bir nümunə lazımı qədər poetik sistemin, mükəmməl bədii modelin üzərində qurulmuş- dur və onun sistemi janr məzmununu, etnos mədəniyyətini, fonopoetik sistemin işləkliyini və dayanıqlığını, xarakterini müəyyənləşdirməyə əsas olur. Vaqifin əzəmətliliyi, böyük sənətkar kimi böyük ədəbiyyata töhfəsi, milli mədəniyyətin bütün komponentlərini məzmun və formul elementləri ilə birgə elə xalqdan götürüb xalqın olan kimi təqdimidir. Bu onun bacarığının, fərdi qabiliyyətinin mühüm tərəfi kimi elə güclü olandı ki, öz dövründə və sonrakı çağlarda milli düşüncə kontekstində bütünlükdə intibahı şərtləndirdi. Vaqif milliliyin, milli olanın klassikidir və bütün olanları ilə burada təmsil olunur. Biz bədii mühitdə zaman // məkan müstəvisində məsələlərin şərhini və prosesin mütəhərrikliyini, siyasi mühitin nələrlə təmsil olunmasını və yazıçı təxəyyülündə və düşüncəsində hansı səviyyədə realizəsini bir tam olaraq görürük. Əlbəttə yaradıcılıqda şəxsiyyət əsasdır və bütünlükdə mühitdən, eləcə də fərd olandan nəyisə uma bilərik, gözləntilərimiz olar, bədii nümunənin alınıb-alınmamasını, 161 hansı şəraitdə yazılmasını nəzərə ala bilərik. Ancaq digər bir tərəfi də qəbul etməliyik ki, Vaqfidən və yaxud da M.V.Vidadidən Füzulilik, Məsihilik, Fədailik və s. gözləyə bilmərik, nə də buna ehtiyac hiss etmirik. Sadəcə olaraq onlardan öz düşüncələrimiz, istəyimiz müqabilində gözləntilərimiz ola bilər. Ədəbiyyatın, mühitin, eləcə də özümüzün içimizdə quraşdırdığımız ölçü-mizanla onu təhlil edə bilərik. Əlbəttə ədəbiyyatımızın Füzuli zirvəsi bizə bir başqa baxış bucağından, elə Füzulinin böyüklüyü timsalında bədii mətnin simvolikası, poetik sistemin mükəmməlliyi anlamında yanaşmağı diktə edir. Sadəcə olaraq digər bir istiqamət Füzuliyə gələn yolun sonrakı çağında nələrlə təmsil olunması, uğurları və tapıntıları və yaxud da başqa yönümləri üzərində düşünməkdir. Əlbəttə burada müxtəlifyönümlü təmayüllərin olmasından da qaçmırıq, çünki ədəbiyyat nəhri bütünlükdə axınları, siyasi münasibətləri, dövrün ictimai, siyasi, mədəni mühitində baş verənləri izləmək üçün ən əsaslı mənbədir. Yazılan tarixdən fərqli olaraq təbii prosesin, obyektiv münasibətin göstəricisidir. Etnosun bədii-estetik düşüncəsinin müxtəlif mərhələlərdə qayğıları, istək və arzuları, idealları, gözləntiləri ilə bağlanır. Vaqif yaradıcılığı bu mənada bədii-estetik düşüncənin meyarı olaraq Vidadi ilə həmahəngdir. Əlbəttə münasibətlər səviyyəsində nə qədər baxış fərqlilikləri varsa bir o qədər də, bəlkə də ondan qat-qat da çox olan yaxınlıqları vardır. Heç şübhəsiz M.V.Vidadi Vaqif üçün ağsaqqal, böyük idi və ona məhz bu meyarla, dəyərlə yanaşırdı. Yaradıcılıq anlamında da bu belə görünür. Və hər ikisi də etnosun dəyərləri müstəvisində köklənir, daha doğrusu, qaynağını “sazlar eli”ndən alır, elə şeirlərini də bu sazlar üstündə kökləyir. 162 Gözəl boylu, gözəl xoylu, gözəl yar, Nə gözəlsən, geyinibsən alı sən. Gözəl gözün hər bir qıya baxanda, Gözəl canı gözəl təndən alısan. Gözəl qamət, gözəl gərdən, gözəl üz, Gözəl olmaz sən tək olsa, gözəl yüz, Gözəl canı munca yetər, gözəl üz, Gözəl deyil, etmə, gözəl, alı sən. (89, 130) Burada fonopoetik simmetriya əvvəldən axıra qədər qorunur və şairin məram-məqsədinin ifadəsi, daha doğrusu çatdırılması üçün məzmunyaradıcı funksiyadan çıxış edir. Mətnin morfopoetik, sintaktik məzmunu da məhz eyni düşüncənin simvolikasını işarələyir, mətn // mətn, mətn // subyekt, mətn // mühit münasibətləri bir bütöv olaraq əvvəldən axıra qədər mahiyyətə yüklənir. Burada aparıcılıq və düşüncənin ağırlıq mərkəzi fonosemantikliklə təzahür olunur. Eyni sistemi biz aşıq yaradıcılığının ustad sənətkarlarında davamlı olaraq görə bilirik. Məsələn, Xəstə Qasımın “Tər gülər, sənəm” qoşmasına diqqət yetirək: Tər getdim tər yarın tər xanəsinə, Tər mehman, tər eylər, tər gülər Sənəm. Tər xubdur, tər şuxdur, tər nazənindir, Tər deyər, tər söylər, tər gülər Sənəm. Tər zülfün, tər burmuş tər buxağında, Tər bəyaz, tər əhmər, tər yanağında, Tər şəkər, tər damar, tər dodağında, Tər tutub, tər dişlər, tər gülər Sənəm. (64, 33). 163 Əlbəttə bu tip şeirlər yaradıcıdan xüsusi bacarıq, istedad tələb edir, onun mətn sistemində sözlərin seçilməsi sənətkarın fərdi imkanlarını müəyyənləşdirir. Aşıq yaradıcılığında xüsusi bir forma kimi özünü göstərən bu cür nümunələr ustadların diqqətini həmişə cəlb etmişdir. M.P.Vaqif də göründüyü kimi bu zənginlikdən yaradıcılığında bəhrələnmiş və onun orijinal nümunələrini yaratmışdır. Göründüyü kimi, Vaqifin “gözəl” sözü üstündə, X.Qasımın “tər” sözü üstündə qurması və əvvəldən axıra qədər buna bur qanunauyğunluq kimi əməl etməsi bədii mətnin poetik sisteminə bir ahəngdarlıq gətirmişdir. Molla Cümənin, Mikayıl Azaflının yaradıcılığında da bu tip nümunələr kifayət qədər özünə yer tapır. Prof. Q.Paşayev bunları Mikayıl Azaflının “Qoca Azaflıyam” kitabında “Sicilləmələr” başlığı altında təqdim edir. Molla Cümənin “Peşkəşdir” şeiri də eyni forma üzərində qurulmuş- dur. Bir zülfü ənbərə, qaşı peykərə, Bir gözü xumara canım peşkəşdir. Bir yanaq əhmərə, üzü qəmərə, Bir dişi gövhərə canım peşkəşdir. Bir ləbi sükkərə, dili şəkərə, Bir sinə mərmərə, bəxti əxtərə, Bir qəddi ər-ərə, təzə nübkərə, Bir belə dilbərə canım peşkəşdir. (27, 140). Mikayıl Azaflının da yaradıcılığında bu tip nümunələr var ki, bunların hamısı aşıq yaradıcılığında özünü orijinal nümunə kimi göstərir və maraqlı fakt zənginliyi, formul müxtəlifliyi ilə mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|