Мащмуд аллащманлы
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
152 yaranır. Əlbəttə “Dədə Qorqud kitabı” bütün müstəvilərdə möhtəşəm abidədir, onun poetik sistemi, bütünlükdə arxitektonikası həm şifahi, həm də yazılı ənənədə ciddi təhlilləri aktuallaşdırır və bu inkişafın ümumi məzmununu aydınlaşdırmaq üçün ən əsaslı mənbə hesab oluna bilər. Qum qumlamayım quma yurdum! Qulanla, sığın, keyikə qonşu yurdum! (Alaca atlı kafirdən sapa yurdum!) Səni yağı nə yerdən darımış, gözəl yurdum?! Ağ ban evim tikiləndə yurdu(m) qalmış, Qarıcıq anam olurunda yeri qalmış, Oğlum Uruz ox atanda puta qalmış, Oğuz bəyləri at çapanda meydan qalmış. Qara mutbax tikiləndə ocaq qalmış. (58, 35). “Kitabi-Dədə Qorqud”dan “Koroğlu”ya, “Abbas və Gülgəz”ə, “Əsli-Kərəm”ə, “Aşıq Qərib”ə, “Əmrah”a, “Tahir və Zöhrə”yə, “Valeh və Zərnigar”a gələn yol özünün möhtə- şəmliyi, fakt zənginliyi, müxtəlifliyin təzahürü ilə son dərəcədə böyük əhəmiyyət kəsb edir. Vaqifə gələn yolu bir istiqamətdə dastan müstəvisində “Kitabi-Dədə Qorqud”dan gələnlərlə tipoloji müstəvidə izləyiriksə, digər istiqamətdə bu yolu Dədə Qorquddan Qurbaniyə, Abbas Tufarqanlıya, Qaracaoğlana, Lələyə, Sarı Aşığa, Xəstə Qasıma və s. olanlar kontekstində aydınlaşdırmağın gərəkliyi görünür. Çünki M.P.Vaqif yaradıcılığı bütün tərəfləri ilə bu özül əsasında dayanmışdır. Onun əzəməti, sirri, ecazkarlığı buradan boy göstərir və bizi bu zənginliyə kökləməklə əsir edir. 153 On min ərdən yağı gördümsə, oyunum dedim, Yigirmi min ər yağı gördümsə, yılamadım. Otuz min ər yağı gördümsə, ota saydım, Qırx min ər yağı gördümsə, qıya bağdım. Əlli min ər gördümsə əl vermədim, Altmış min ər gördümsə, aytışmadım, Səksən min ər gördümsə, səksənmədim. Doxsan min yağı gördümsə donatmadım. Yüz min ər gördümsə yüzüm dönmədim, Yüzü dönməz qılıcım ələ aldım. Məhəmmədin dini eşqinə qılıc urdum. Ağ meydanda yumru başı tonça kəsdim, Onda dəxi ərəm, bəyəm deyü öyünmədim. Öyünən ərənləri xoş görmədim. (58, 145). “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları elə bir möhtəşəmlik nümunəsidir ki, ciddi təhlillərə, sinxron və diaxron yanaş- malara və lazımı nəticələrin ortaya qoyulmasına imkan yaradır. Burada mətnin fonopoetik sistemi özündə məzmunyaradıcı funksiyasında çıxış edir. Və “Koroğlu”ya gələn yolun genetikasını, dinamik mənzərəsini müşahidə etməyə, texnoloji sistemini müəyyənləşdirməyə imkan yaradır. Bu qəhrəmanlıq nümunəsi bizi təkcə məzmun baxımından təsirdə saxlamır, həm də bu məzmunun örtüyünün səciyyələndiyi sistemin məzmun yaratmada nələrlə təmsil olmasını aşkarlayır. Məlum olduğu kimi, “tarixi poetikamızda ənənəvi struktur tipləri formalaşmış və onlar getdikcə cilalanaraq kanonik bədii qəliblərə çevrilmişdir. Folklorda kanonik strukturun əhəmiyyəti o qədər güclənmişdir ki, o yalnız məzmuna xidmət edən yardımçı vasitə kimi qalmamış və əsərin mənasına təsir etməyə 154 başlamışdır. Nağıl, dastan, qoşma, bayatı istilahlarının artıq özləri dinləyicidə müəyyən assosiativ mənalar doğurmuşdur. Yəni folklorda bədii struktur yalnız keyfiyyət deyil, həm də mahiyyətdir” (41, 15). “Dədə Qorqud kitabı”, “Koroğlu”, “Abbas və Gülgəz”, “Əsli və Kərəm”, “Aşıq Qərib”, “Tahir və Zöhrə”, “Qul Mahmud”, “Səməd bəy” və s. bir dastan kimi poetik sistemi ilə təkcə məzmunu ifadə ilə yekunlaşmır, həm də bədii sxemin mahiyyət ölçüləri ilə təmsil olunur. Ona görə də türk dastan düşüncəsində kanonik sistemin mükəmməlliyi bütünlükdə bədii düşüncəni, onun arxaik yaddaşdan, ilkin qatlarından bu yana olanları təkcə özündə ehtiva etməklə kifayətlənmir, həm də təsirdə, hərəkətdə görünür. “Kitabi-Dədə Qorqud”dan “Koroğlu”ya, eləcə də “Kitabi-Dədə Qorqud”dan “Aşıq Qərib”ə gələn yol təkcə Azərbaycan dastan düşün- cəsində olanlarla yekunlaşmır, burada daha geniş müstəvidə türk dastan yaradıcılığı təmsil olunur. “Yaradılış”dan “Kitabi- Dədə Qorqud”a gələnlər isə daha əski təsəvvürə, ilkin olana, yaradılışın özündə görünənlərlə, mifə və daha əski olana bağlanır. Ona görə də bədii düşüncə o qədər laylı, həm də təfərrüatlı mədəniyyət hadisəsidir ki, orada etnos özlüyündə bütün olanları ilə ümumiləşir. Əfsanələr, rəvayətlər, nağıllar, atalar sözü və məsəllər, nə varsa hamısı təkcə məzmun ifadəsilə yekunlaşmır, burada formanın mükəmməlliyi məzmun yaratmanın, bədii şərtləndirmənin faktı olaraq nəzərə çarpır. Daha doğrusu, məzmunun ifadə faktına çevrilir. Ola bilər ki, hər hansı hadisə, əhvalat öz tipikliyi, xarakteri ilə adi, daha doğrusu gördüyümüz şəraitdə adamı heyrətləndirsin, ancaq onun bədii şəkildə işlənməsi alınmasın və bu tipik olan sıradan olana çevrilsin. Bəzən isə hər hansı adi olanın bədii ustalıqla işlənməsi onun mükəmməlliyinin, sənət hadisəsinə 155 çevrilməsini əsas etsin. Ona görə də folklor kanonik sistemin elə mükəmməl faktları ilə səciyyələnir ki, onun qeyri-adiliyinin təəssüratı həmişə təbii təsir bağışlayır. Vaqifin də Azərbaycan şeirinin “könül dastanı”na çevrilməsi məhz bu iki sistemin tarazlığı, “könlünü sazlar eli”ndə bəsləməsindən irəli gəlir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarından yuxarıdakı nümu- nə söyləyici auditoriyasında ciddi məzmunu özündə ehtiva edir və auditoriyanın ehtiyacına hesablanır. Hansı ehtiyac ki, bütünlükdə etnosla təmsil olunur. Bu “Koroğlu” dastanında da, “Əsli və Kərəm”də də, “Aşıq Qərib”də də, “Novruz və Qəndab”da da, “Qaçaq Kərəm”də də belədir. Söyləyici auditoriyasında özünə yer tapmayan hər hansı bədii nümunənin yaşaması mümkünsüzdü. Çünki ədəbi proses təbii olanın üzərində bərqərar olur və təbii proses keçirir. Ona başqa rəng, boya, təhdidlə təsir etmək mümkünsüzdür. Məhz M.P.Vaqifin yaradıcılığı da təbiiliyin, xalqa ruh etibarilə yaxınlığın nümunəsi idi ki, faciəli ölümündən sonra yaddaşlarda onilliklər ərzində dolaşmağa başladı, sevilə-sevilə əzizləndi və təzədən yaddaşdan yazıya gəldi. Necə ki, biz dastan repertuarında, “Kitabi-Dədə Qorqud”da, “Koroğlu”da, “Qurbani”də, “Lətif şah”da, “Abdulla və Cahan”da, “Şah İsmayıl”da, “Şahzadə Əbülfəzl”də, “Məsum və Diləfruz”da, “Məhəmməd və Güləndam”da, “Avdı və Mehriban”da və başqalarında görürük. Xalqın təbiətində olan sahiblik missiyası onun ruhu, mənəviyyatı, bütünlükdə həyat tərzi, dünyagörüşü ilə bağlı olanlarla əlaqələnir. Ustad sənətkarlar el-el, oba-oba gəzərək məhz bu missiyanı yerinə yetirmək məqsədində olmuşlar. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında vurğulanan “eldən-elə, bəydən-bəyə ozan gəzər, ər comərdin, ər nakəsin ozan bilər” furmulu bütünlükdə ozanlığın mahiyyətini ifadə edir və bir Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|