Мащмуд аллащманлы
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
145 “Qandal Nağı”, “Səməd bəy” və s. həmin dil gözəlliyini təbii proses olaraq gələcəyə daşıyır. Onun mahiyyətində olanlar təkcə tarix, etnosun həyat tərzi, düşüncələri, idealları, arzuları timsalında ümumiləşmir, burada hamısının bir bütöv olaraq yaşarlığı özünün ifadəsini tapır. Ona görə də Dədə Qorquddan üzü bəri olanların bir istiqamətdə Dədə Qorquda qədər olanlarla da bağlantılarını düşünməyə əsas verir. “Dədə Qorqud kitabı” bir istiqamətdə elə Dədə Qorquda qədər olanların məcmusudur, ümumiləşmiş mahiyyət hadisəsidir. Belə olanda məsələnin mahiyyəti daha da genişlənir; epos informasiyasının etnos dəyərləri və düşüncəsi sxemini müxtəlif baxış bucaq- larında izləməyə əsas verir. Bir növ yeni şəraitdə, yeni mühitdə yazılı düşüncədə tarixi mənzumələrə bağlanır. Əlbəttə məsələ ozan mədəniyyəti, ozan yaradıcılığı sxeminin bir bütöv olaraq açımı ilə bağlıdır və onun aşığa qədərki və aşıqlıq zamanında görünüşü, məqam və məqsədi əsas olur. Onu da əlavə edək ki, ozanlıq sənət düsturunda aşıqlıqla eyni xətdə dayanır və biri digərinin davamı olaraq diqqəti cəlb edir. Əlbəttə biz bunları yüzə-yüz eyninin təkrarı kimi qəbul etmirik və bunun tərəfdarıyıq ki, aşıq sənət və yaradıcılıq timsalında ozanın varisidir. Məsələnin mahiyyəti də belədir. Ancaq tarixi proses elə əlahəzrət qüvvədir ki, dəyişmələri, zamanın əlavələri, təkamülü həmişə zəruri edir, bu aşıqlıqda da belədir. Lakin bunların arasına təkrar qeyd edirik ki, sədd çəkmək ciddi yanlışlıqdır və heç mümkün də deyildir. Son dövrün araşdırmalarında belə meyillər var və bunlar ötəri baxışların, keçici halların təəssüratından başqa bir şey deyildir, həm də bunu qeyri-ciddi, məsuliyyətdən uzaq fikir kimi qəbul edirik. Folklorşünas alim, aşıq yaradıcılığının istedadlı tədqiqatçısı prof.M.Həkimov “Aşıq sənətinin poetikası” adlı fundamental 146 tədqiqatında xüsusi olaraq vurğulayır ki, “Azıx, Tağlar, Avey, Damcılı, Ceyrançöl və Şəki-Zaqatala, Qobustan-Abşeron, Quba-Xaçmaz, Talış və Naxçıvanda aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı əldə edilən maddi-mədəniyyət nümunələri də bu hökmü təsdiqləyir. Deməli, həmin insanların nəsli sözsüz kəsilməməli, törəməli, artmalı idi. Bu mənada, birinci söyləmədəki “Arı-Aranda yaşayan Uğur dədələr, heç şübhəsiz, ulu babalarımızın dinlədikləri sənətkarlar olmuşlar” (46, 200). Folklorşünas alim ozan / aşıq adlanmasında daha qədimlərə bağlanan bir sıralanma verir və xüsusi olaraq vurğulayır ki, “uzaq keçmişlərdə tayfa, qəbilə şənlik mərasimlərində igid oğlanların şəninə qopuz-saz çalıb ad qoyan hikmətli söz ustaları müxtəlif ad-titullar ilə adlandırılmışlar. Məsələn, Saya, Ağsaqqal, Dədə, Pirustad, Ata, Pirbaba, Nurbaba, Varsaq, Ozan və s.” (46, 13-14). Əlbəttə bunların hansı zaman kəsiyində fəaliyyəti haqqında konkret mühakimə yürütmək, hansı ardıcıllıqla yaşamı ilə bağlı qəti qərara gəlmək də mümkün deyildir. Mübahisələrə səbəb olan məqamlardan birisi də real şəkildə bunların bir hissəsinin mövcudluğu ilə bağlıdır. Çünki tarixi proses bu ad sıralanmasında elə də fakta çevriləcək ciddi və əsaslı fikir ortaya qoya bilmir. Bizim düşüncəmizdə olan bundan ibarətdir ki, bunların hamısı aşığın sələfi olmada iştirak etməsə də, hər halda buna yaxın bir sıralanma olmuşdur. Əsas olan isə budur ki, məhz onların sayəsində qəlibləşmiş dəyərlər yaşam haqqı qazanmış, məclislərdəki söyləmələrlə etnosa təlqin edilmişdir. Əski çağların daha dərin qatlarından gələn mədəniyyət laylarının günümüzə çatdırılmasının funksioneri onlar olmuşlar. Biz ozan yaradıcılığı ilə bağlı bilgiləri, Dədə, Ata ilə əlaqədar informasiyanı möhtəşəm “Dədə Qorqud kitabı” vasitəsilə 147 öyrənirik. Hasısa xoş təsadüfin nəticəsi olaraq bizə gəlib çatan bu abidə sayəsində ozanlar haqqında fikirlərimizi bölüşə bilirik. Ozanın bir sənətkar kimi funksiyası, statusu bəzi kiçik istisnalar nəzərə alınmazsa bu abidə vasitəsi ilə açılır. Bu sıralanmada özünə yer alan digər ad-titullar da var ki, mənbəsizlik ucbatından ciddi və sistemli təhlillər aparmaq mümkünsüz olur. Ancaq “Dədə Qorqud kitabı”nın möhtəşəmliyi bizə digər layların da olması ehtimalını irəli sürməyə əsas verir. Çünki bu abidənin mətn informasiyası, nitq janrı elə bir əlahiddə hadisədir ki, onu axıra qədər aydınlaşdırmaq olmur, sirr və möcüzə ilə dolu görünür. Belə bir bütövün, mükəmməl strukturun, bədii sistemin arxitektonikası bizi daha qədimlərə səsləyir. Daha M.Kaşğarinin divanında olanların qədimlik müstəvisində çox bəridə olduğunu düşünməyə əsas verir. “Dədə Qorqud kitabı”nda mövcud ənənəvi struktur tiplərinə oturmayan özünəməxsusluqları, ilkinliyi, fərqli sistemi işarələyən modellər vardır. Lakin onu da əlavə edək ki, bu tip və modellərlə sonrakı dövr struktur sxemləri arasında üzdə nə qədər fərqlilik müşahidə olunursa, mahiyyətdə bir o qədər yaxınlıq boy göstərir. Bu isə sırf etnos təsəvvürlərinə, inkişaf texnalogiyasının işarələdiyi məzmuna bağlanır. Ona görə də aşkarlanmalı və daha çox maraq doğuranı Dədə Qorquddan üzə bəri Qurbaniyə və oradan da Vaqifə, M.V.Vidadiyə gələnlərin müəyyənliyidir. Allah-allah deməyincə işlər önməz, Qadir tantı verməyincə ər bayılmaz, Əzəldən yazılmasa qul başına qəza gəlməz, Əcəl vədə verməyincə ər bayılmaz, Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|