Мащмуд аллащманлы
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
176 neçə əsrlik mədəniyyətə etinasız yanaşmaq olardı. Ş.İ.Xətainin, daha ardıcıl şəkildə M.V.Vidadinin təcrübəsi kara gəldi, - bu təcrübələri ədəbi-estetik fikrin təkamülü yetişdirirdi: sintezləşdirməyə cəhd edildi. Laikn sintezləşmə prosesini ədəbi-bədii təfəkkürün daha dərin qatlarında yerləşən təkamül meyli istiqamətləndirirdi; qoşma normativləşdi, aparıcı janr kimi irəli çıxdı, əsl sintezləşmə isə XVIII əsrdə yox, XX əsrin əvvəllərində getməyə başladı: qəzəl standartları ilə qoşma standartları xüsusən S.Vurğunun yaradıcılığı təcrübəsində üzvü şəkildə qovuşdu, beləliklə yeni janr keyfiyyəti yarandı” (24, 140). Fikrimizcə, “dövrün poetik gərdişi” bütün ictimai, siyasi, mədəni mühitdə olanlar səviyyəsində yeniləşməni bir zərurət kimi qoyurdu, artıq qoca dünyanın qoca məfkurəsi milli intibahın, yaddaş arxetiplərinin hərəkətini və aparıcı xəttə çıxmasını qaçılmaz edirdi. “Vaqifin qüvvətli şairliyi” bu missiyanın bayraqdarı kimi, Ş.İ.Xətai və M.V.Vidadi ilə yanaşı, Qurbani, Abbas Tufarqanlı, Sarı Aşıq, Lələ, Qaracaoğlan, daha doğrusu, Dədə Qorquddan üzü bəri olanlar “kara gəldi”. Burada əlbəttə “Koroğlu”, “Abbas və Gülgəz”, “Tahir və Zöhrə”, “Qurbani”, “Aşıq Qərib” və s. kimi şedevrləri də artırmaq lazımdır. Bunlardan Vaqifə və Vaqifdən S.Vurğuna gedən yol isə bütün əzəmətilə bədii düşüncənin kamillik faktına çevrildi. S.Vurğun bu möhtəşəmlikdən günəş kimi doğdu; “Vaqif, ey şeirimin könül dastanı” da məhz ona, milli yaddaşa ehtiramın hadisəsidi, bir növ dərk və etirafdır. N.Cəfərovun təhlillərində məsələyə geniş müstəvidə baxılması və bütünlükdə dövrə hesablanması doğru bir qənaətin, “eyni dərəcədə də klassik janrlardan imtina da edə bilməzdi” məsələsi ilə bağlıdır. Vaqifin böyüklüyü, böyük şair istedadı klassik ədəbiyyat kontekstində islahatlara yol açması və 177 qəzəlin mövzu dairəsində formalaşmış düşüncəni yeni məcraya yönəltməsidir. Dövrümüzə gəlib çatan on doqquz qəzəlin üzərində apardığımız müşahidələr şairin klassik üsluba biganəliyini ortaya qoymur, eləcə də digər klassik şeir şəklində yazdığı bədii nümunələrdə də bu bir tərəf kimi görünür. Məsələyə Füzulidən Vaqifə, Saib Təbrizidən Vaqifə gələnlər prizmasından yanaşdıqda əksinə başqa halların şahidi oluruq. Bunların hamısı Vaqif böyüklüyünə, istedadının möhtəşəm- liyinə bağlanır. Məsələn, Vaqifin Vidadiyə müraciətlə yazdığı “Düşər” rədifli qəzəlinə diqqət yetirək. Mirzə Yusif Qarabaği bu qəzəli “Vaqifin Vidadiyə qocalıq vaxtı yazdığıdır” başlığı ilə verir. Afəti-dəhr dəyər ol kəsə kim, kamildir, Mah hər gün ki, kəmalə yetə, nöqsanə düşər. Mərd igidlər özünə məhbəsi meydan bilir, Sanma ki, nakəsü namərd bu meydana düşər. (62, 98) M.P.Vaqif şeiri ədəbi-estetik fikrin təkamülü və məzmun əhatəliliyinin sxemlərində də dinamika ilə xarakterizə olunur. O, klassik üslubun qəzəl sərhədlərində formal komponentlərin məzmun yaratmada fəal mövqeyini nümayiş etdirdi. Bu nümayiş bir tərəfdən müasirlərinə müraciətlə yazdıqlarında, dövrün problemlərinə münasibəti ortaya qoymada göründüsə, digər müstəvidə janrın özünün bir forma olaraq siyasi məzmun ifadəsi ilə bağlanırdı. Vaqif bu məsələdə Vidadi ilə təbii həmfikir olurdu və Vidadinin cavabında da bu görünür. Söhbəti-nakəsü namərd həmin söhbət imiş, Dut ki bir mərd ətəgi dövləti-xaqanə dəgər. 178 Mən ki meydani-bəla içrə sərim top edərəm, Ta düşər əldən-ələ, axırı çovkanə dəgər. (62, 99) Göründüyü kimi, bu nümunədə məzmun Vaqifin həyatının son dövründə baş verənlərinə bağlanır və bədii düşüncədə qəlibləşmiş “Vaqifin son şeirləri” sırasında nəzərə çarpır. Düzdür, burada təsvirlər bütün çılpaqlığı ilə həmin vəziyyətin ifadəsinə yönəlməsə də, lakin verdiyimiz misralar bizə əsas verir ki, bu ümumi məzmunu, ruhu etibarilə yaşadığı ağır anların ifadəsinə həsr olunmuşdur qənaətinə gələk. Ədəbiyyatşünasların bir qismi bunu Vaqifin Qarabağ xanlığında hələ əvvəllər bir müddət həbsxanada yatması ilə əlaqələndirirlər. Səbəb isə Vaqifin Şəki xanı Hüseyn xan Müştaqla yaxınlığı olmuşdur. Müəyyən müddətdən sonra Vaqif həbsdən azad olmuşdur. Hadisə Qarabağ xanlığında baş vermişdir. Şeirin ümumi ruhu, mətn informasıyisa da bunu deməyə əsas verir. Vidadi də məhz öz yaxın həmkarının dedikləri müqabilində baş verənlərə münasibətini bildirmiş, bir növ vəziyyəti saf-çürük etmişlər. “Afəti-dəhr dəyər ol kəsə kim, kamildir” misrası, eləcə də “mah hər gün ki, kəmalə yetə, nöqsanə düşər” misrasını Vaqif düşdüyü vəziyyət timsalında olanları bədii mətnə gətirir. Son olaraq “mərd igidlər özünə məhbəsi meydan bilir” misrası onun məhbəs anlarını işarələyir. H.Araslı yazır: “Vidadinin həbsdən olduğu zaman Vaqifin yazdığı bir şeirdən Vaqifin də bir mərd ucundan zindana düşdüyü və çox əziyyət çəkdiyi aydın olur. Sən ki, bir mərdin ucundan nə cəfa çəkdin isə, Vəsli-didari onun rəhməti-qufranə dəyər. 179 Bu beyt ehtimal ki, Vaqifin Muştaq ilə dostluğu ucundan İbrahim xanın qəzəbinə uğraması ilə əlaqədardır. Bunu Zakirin “Kürk” rədifli şeirindən də müəyyən- ləşdirmək mümkündür. Həmin şeirdə Zakir kürk göndərməyin xahiş edir və əsərin sonlarına yaxın yazır ki: Görmədinmi necə ol şirin şəkkər xəndənin, Eylədi yanında acı binəva Mollanı kürk. Burada Zakir Molla deyə Vaqifi nəzərdə tutur” (6, 273). Bunlar dövrün ümumi mənzərəsində olanların bir hissəsidir və sırf reallığı işarələyir. Vaqif real həyat hadisələri üzərində köklənən rəngsiz, boyasız olmaqla bərabər, istedadı ilə əlçatmazlıqda dayanan şairdir. Onun təbii olanın ifadəsinə köklənmiş bədii düşüncəsinin estetik qatları bütün vəziyyətlərdə formanın təkamülü ilə şərtlənir. Bu təkamüldə böyük sənətkar mövcud forma daxilində elə hərəkət edir ki, onun məzmun çalarları bədii normanın mahiyyətini şərtləndirir. Vaqifin bu qəzəlini burada verməyimiz bir məsələ ilə bağlıdır və bu da ustad sənətkarların, demək olar, böyük bir qismi bu və ya digər şəkildə klassik formadan (klassik şeir şəkillərindən) bəhrələnmişlər. Bunu ayrı-ayrı ustad sənətkar- ların yaradıcılığından cüng vasitəsi ilə gələnlər də göstərir. Qurbaninin, Abbas Tufarqanlının, Xəstə Qasımın, Aşıq Valehin və başqalarının yaradıcılığı buna nümunədir. H.Araslı da öz araşdırmalarında bu məsələyə diqqət yetirmişdir. Lakin böyük əksəriyyət şifahi yaddaşda uzun müddət qala bilməmiş və unudularaq sıradan çıxmışdır. Bütün ustadlar kimi Vaqif də qoşmadan klassik ənənədə yazıb yaratmaya gəlib çıxmışdır. Çünki “Vaqif aşıqların içində böyüyüb. Kiçik yaşlarından onun sinəsi el sözləri, aşıq dastan və qoşmaları ilə dolmuşdu. Ona Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|