Мащмуд аллащманлы
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
133 olmaqla böyük bir yaradıcı simalar dayanırsa, digər tərəfində Vaqifdən başlayanlar və daha doğrusu M.P.Vaqif, Q.Zakir dayanır. Burada vurğulanan ən ciddi məsələlərdən birisi “türklər arasında dəxi bu zamana qədər mütəqəddimindən şair olmayıbdır” fikridir. Meyarlar prinsipindən yanaşsaq nədənsə ədəbi-nəzəri fikir buna loyal münasibətlə seçilir və bunun mahiyyətinə diqqət yetirməkdə deyilənləri yola verməklə kifayətlənir. M.F.Axundov ədəbi-nəzəri fikirdə böyük simadır və yeni düşüncənin, modernist yanaşmanın özünəməx- susluğunu onda görürük. Lakin vurğulanan tezis M.F.Axundov düşüncəsinin nə qədər ciddi və konseptual olmasından kənarda axıra qədər reallığa bağlana bilmir. Zəngin ədəbiyyat timsalında birinci tərəflə (Firdovsi, Nizami, Sədi, Cami, Hafiz və s.) bağlı deyilənlər fikir ayrılıqlarına yol açır. Bizim məqsədimizə və düşüncəmizə müqabil olan M.P.Vaqiflə bağlı olanlardı ki, bu da özlüyündə ədəbiyyatımızın böyük bir dövrünə, milli intibah adı ilə vurğuladığımız XVII-XVIII əsrə bağlanır. Q.Zakirin məhz bu yeniləşmədə xüsusi olaraq vurğulanması Qarabağ ədəbi mühitində gedən proseslərin dönməzliyini və bütünlükdə bədii düşüncənin türk şeir ənənəsinə istiqamətini aydınlaşdırır. Sifariş etmişəm badi-səbadən, Görən dərdim o cananə deyərmi? Dolanıb başına misli-pərvanə, Od tutuban yanə-yanə deyərmi? Bu mükəddər dili-zarə keçdiyin, Əl çəkməyib, varə-varə keçdiyin, Uzun illər günü qarə keçdiyin, Siyah zülfi pərişanə deyərmi? (77, 49-50). 134 Göründüyü kimi, bütünlükdə türk şeir ənənəsinə hesab- lanan və M.V.Vidadidən, M.P.Vaqifdən gələn yeniləşməni ehtiva edən bu nümunə sonrakı mərhələnin hadisəsi kimi davamlılığın yaşandığını aydınlaşdırır. C.Nəva, M.Aşiq, Aşıq Pəri, Mirzə Mehdi bəy, Mirzə Həsən və başqaları Qarabağ ədəbi mühitində baş verənlərin nümunəsi kimi heca vəznli şeirin inkişafına xüsusi önəm verirlər. Qarabağ ədəbi mühitində Vaqifdən sonranın ən böyük zirvəsi Q.Zakirdir. Onun həm klassik, həm də xalq şeiri üslubunda yazdıqları fonopoetik, morfopoetik, sintaktik fiqurların mükəmməlliyi, səs təqlidi, səs assosiyası, dinamik xarakteri, mətn/mətn hadisəsi olma məzmunu ilə uğurlu təsir bağışlayır. Əlbəttə biz digərlərini aşağılamaqdan çox uzaq olmaqla bütünlükdə məsələni köklü problem olaraq mühitin axarları baxımından təhlilə üstünlük veririk. Olan reallıq ondan ibarətdir ki, nə qədər klassik üslubun yaşarlığı özünü qorumağa üstünlük versə də, M.Füzuli zirvəsindən sonrakı eniş bütünlükdə XVIII və XIX əsr boyu davam etdi və Vaqif ədəbi məktəbi mövcud böhranı dərinləşdirməklə yeni başlanğıcın əsasını qoydu. Məsələn, Mirzə Həsənin “Oynaşır” rədifli qoşma müraciətinə diqqət yetirək. Lalə yanağında badi-səbadan, Ucu tər cığalı tellər oynaşır. Süzgün baxışından xumar gözlərin, Hiylələr, fitnələr, fellər oynaşır. (77, 71). Aşıq Pərinin eyni rədifdə yazdığı qoşma məktubu da sistemin bütövlüyü, mühitin düşüncəsinin və ümumi mənzərəsinin aydınlığı üçün diqqəti cəlb edir. 135 Katiblərin şahı, dəftər içində, Qələm ilə nazik əllər oynaşır. Fitnəli fellisən, nazü qəmzəli, Dəhanında şirin dillər oynaşır. (77, 71). XVIII əsr Qarabağ ədəbi mühitinin ədəbi axarı əski yaddaşa, türk düşüncəsinin dərin qatlarında olan formulların hərəkətliliyinə istiqamətlənmişdir. Dədə Qorquddan Qur- baniyə, oradan da Molla Pənah Vaqifə gələn axar islam düşüncəsinin qəlibləşdirdiyi klassik üslubun böhranını tezləşdirdi. Lakin onu da əlavə edirik ki, klassik üslub bir lay kimi sıradan çıxmadı. Əlbəttə bu mümkünsüz idi, sadəcə olaraq olan ondan ibarət idi ki, saray mühitinin düşüncəsində olan ədəbiyyatın necəliyi sistemi Qarabağ xanlığında da yaşanır və qorunurdu. Lakin milli intibahın baş verməsi Əhməd Yasəvidən, Yunis Əmrədən, Şah İsmayıl Xətaidən, Məhəmməd Əmanidən gələn yolun oyanışını və ədəbi axının bu istiqamətə yönlənməsini bir zərurət kimi ortaya qoydu. Burada qaynaq olaraq birmənalı şəkildə aşıq yaradıcılığı vardı ki, bütünlükdə etnosun ruhunun yaşarlığına xidmət edirdi. Məhz M.V.Vidadi, M.P.Vaqif, Ağqızoğlu Piri, Sarı Çobanoğlu kimi istedad sahibləri qarşılıqlı təmasda və Vaqif istedadının bütün imkanları ilə bədii arenaya çıxmasında aşıq yaradıcılığı ilə birgə mühüm rol oynamışlar. Vaqif istedadı isə bunu milli ruh hadisəsi kimi əlçatmazlıqlarla bəzəmiş və digərlərinin də bura yönlənməsinə əsas olmuşdur. Ə.Xələfli “Vaqif Azərbaycan ədəbiyyatı üçün kim idi” sualını qoyur və əlavə edir ki, “ozan aşıq dilinin yazıya gətirilməsi, dilin xəlqiləşməsi, obrazların göydən yerə endirilməsi, əsl poetik həqiqətin insanların axtarılması... bütün bunların hamısı Vaqifin adı ilə bağlıdır. 136 Və təsadüfi deyil ki, yeni Azərbaycan ədəbiyyatı deyəndə bütün mübahisəli tərəflərinə baxmayaraq, birinci Vaqif yada düşür. Və bu yerdə, əlbəttə, Vaqif obrazının nəsrə, drama- turgiyaya və poeziyaya gəlişi və deyərdim ki, uğurlu gəlişi təsadüfi deyil. Çünki Azərbaycan mənəvi mühiti öz yad- daşından buraxmaq istəmirdi. Vaqifin timsalında özünün mənəvi varlığını görürdü, diriliyini görürdü, ən başlıcası, dilinin saflığını görürdü. Və heç də bir kimsə qəribliyə sala bilməz ki, dil millət üçün həyati göstərişdir. Dil millətin qanıdır, onun yaşarlığını təmin edən əsas həyati vasitədir və bu dil Vaqifdə var idi. Əslində xalqın özünün olanı Vaqif qoruyub yazıya gətirmişdi” (54). Burada bir neçə xətt vardır ki, bunlardan birincisi ozan/aşıq dilinin yazıya gətirilməsi məsələsidir. Daha sonrakı dilin xəlqiləşməsi ilə bağlıdır ki, elə bu və ya digər dərəcədə birinci ilə bağlanır. Yüz illər boyu ədəbiyyat bu vəziyyətin ehtiyacını yaşayırdı, gözləntilər isə daha böyük idi, hətta getdikcə çoxalırdı. Ədəbiyyatı bir xilaskar kimi düşdüyü vəziyyətdən çıxaracaq dühaya ehtiyac vardı. Şah İsmayıl Xətai bu məsələdə bir yaradıcı, siyasi xadim kimi böyük işlərə istiqamət vermişdi. Lakin sonuclanması olmadı, çünki M.Füzuli kimi düha klassik ənənənin əlçatmazlığını nümayiş etdirdi. Son olaraq təsvirlərin orta əsrlərin poeziya təfəkküründə meydan sulayan romantik məzmunla bağlıdır ki, bunları M.P.Vaqif yazıda yeni məcraya yönləndirdi və bir qədər də dəqiq desək ona həyati nəfəs verdi, yaranmış sıxıntıdan qurtarmaq yolunu tutdu. Son olaraq bunların hamısını öz zəngin düşüncəsi ilə reallığa çevirdi. M.F.Axundovun, S.Mümtazın, Y.V.Çəmənzəminlinin, Ə.Abidin, Ə.Müznibin, F.Köçərlinin, S.Vurğunun, H.Araslının, A.Dadaşzadənin, N.Cəfərovun və başqalarının yaradıcılığında Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|