Мащмуд аллащманлы
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
190 burada M.V.Vidadinin də xidmətləri az deyildi. Vaqif mərhələsinin genetikası yazı modelində məhz Ə.Yasəvidən, Y.Əmrədən, Ş.İ.Xətaidən gələnlərə bağlanır. Bura Mahmud Kaşğarini də əlavə etmək lazımdır. Göründüyü kimi, “Divani- hikmət” şeirləri dil, vəzn, şəkil baxımından daha çox xalq şeiri ənənələrinə uyğundur. Hikmətlər (şeirlər) müxtəlif saylı dördlüklərdən ibarətdir” (66, 55). Daha əski çağların nümunələri ilə Ə.Yasəvinin şeirləri arasında texnaloji və bədiilik sistemi mövcud nümunələrin özündə bir sistemi işarələyir. Məsələn, bir döyüş türküsünə diqqət yetirək: Ərən arıq örpəşür, Öçin, kekin irtəşir, Sakkal tutur tartışur, Köksü ara ot tutar. (26, 45) Və yaxud da Alp Ər Tonqanın ölümünə olan ağıdan bir nümunə müqayisələr üçün ciddi material verir. Alp Ər Tonqa öldümü, İsiz ajun qaldımu, Ödlək öçin aldımu?! Emdi yürək yırtılur. (26, 54) Türk şeirinin inkişaf tarixi texnaloji sistemin kanonikləş- məsi və bütövləşməsi anlamında müxtəlifliklər və zənginləş- mələrlə səciyyələnir. Əski türkülərlə “Divani-hikmət” arasın- dakı müqayisələr də buna imkan verir. Ona görə də mövcud nümunələr arasındakı fərqliliklər bu inkişafın yüzillikləri əhatələdiyini düşünməyə əsas verir. Bunlar özlüyündə Əhməd 191 Yasəviyə gələnlər və onda daşınanlar, sonrakı mərhələyə ötürülənlər timsalında olan zənginlikdi ki, Vaqifdə yeni mərhələyə daxil olur. Məsələyə bir qədər aydın yanaşsaq, əruzla heca arasında olan təsəvvürlərin (işləkliyin) inkişaf istiqamətində M.P.Vaqifə gələnlər kontekstində izahı, açımıdır. Ə.Abid islamın gəlişindən sonrakı mücadiləni bir xətt olaraq əruzla heca arasında gedən proses kimi vurğulayır: “Müsəlmanlığın intişarından sonra bizzat islam dininin və onun əks-əlamətindən ibarət olan təsəvvüfün rəvac bulması üçün müəyyən təşkilat şəklində qurulan təkyələr ətrafında yaradılmağa hesablanan ədəbiyyatın şeiri isə heca vəznini qəbul etdi. Ancaq bu təşkilat sayəsində heca vəzni yazılı ədəbiyyat sahəsində əruzla mücadələyə davam edə bildi. Türkcəliyin ümumi xarakteri göz önünə gətiriləcək olursa, heca vəzninin onlarca məqbul görülməsinin mənası kolaylıqla anlaşılır. Qayəsi daha böyük bir əksərinə məfkurəvi təlqinlərlə təsir yapmaq olan təkyə təşkilatı, xalq ruhunu nəzərə almaq və xalq ədəbiyyatı elementlərini kullanmaq məcburiyyətində idi. Bunun üçün təkyə şeri milli xalq vəzni olan heca ilə yaradılırdı” (1, 153). Göründüyü kimi, Ə.Abid məsələyə yazılı ədəbiyyat kontekstində olanlar səviyyəsində yanaşır, ancaq şifahi düşüncənin qoruyub gətirdiyi nümunələr səviyyəsində yanaşdıqda da ciddi, həm də elmi olan əhatəli bir mənzərə yaranır. Bu səbəbdən də mülahizələrin heca və əruz müqayisəsində gedişatını izləmək məsələnin bir tərəfidir və orta əsrlər mədəniyyətinin çevrələdiyi texnalogiyada əlbəttə görünən və aparıcılığı özündə saxlayan islam mədəniyyətinin tüğyan elədiyi zamanlarda əruzun hakimliyi danılmazdı. Təkyələrin isə hecaya daha çox önəm verməsi və bir axın olaraq bunu əsas götürməsi məhz daha qədim və əhatəli olanı, 192 həm də mövcud mədəniyyətdə təkyə düşüncəsinin alternativ olaraq sistemə müvaziliyi idi. Ona görə də türk şeir ənənəsinin inkişaf tendensiyasını bir istiqamətdə təkyə ilə bağlayırıqsa və bunun özü də etnosa, onun çoxluğuna və çoxluğun əldə olunmasına hesablanırdı. Əruz vəznli ədəbiyyatın, ərəb və fars dilində yazmanın təsir dairəsinin elə də geniş kütləni, çoxluğu əhatə etmədiyini və edə bilmək iqtidarında olmadığını düşünəndə təkyələrin bura müraciətinin əsassız olmadığını görürük. Ə.Abid Ş.İ.Xətainin heca vəznində yazması xüsusunda bir məqamı da vurğulayır və bu bəlkə də axıra qədər elə də qəbul olunan deyil, ancaq tendensiya kimi diqqətçəkicidir. Əlbəttə “Yunis Əmrədən sonra da Türkiyə təkyələrində inkişaf edən heca vəzninin ilk zamanlar Azərbaycan və Qafqaz oğuzlarında nə şəkildə olduğuna aid əlimizdə vəsiqə yoxdur. Yazılı ədəbiyyatımızda heca nümunələrinə Xətayidə təsadüf ediyoruz. Xətainin maddi və mənəvi tərbiyə etibarilə ərəb və əcəm kulturlarının kəlitəsindən gələn bir padşah olmasına rəğmən xalq üçün də əsər yazmışdır. Onun bu hərəkəti məfkurəvi bir xalqçılıq deyil, kəndi din və dövlət prinsiplərini aşağı təbəqə əhali arasında yerləşdirmək məqsədiləydi. Əsərlərini siyasi fəaliyyətinə yardımçı olaraq yazdı. Xətai bu qayəsində çox müvəffəq olmuş şəxsiyyətlərdəndir. Türkiyədə bir kaç yıl əvvəl qapadılan təkyə-dərhağ təşkilatları sayəsində Xətainin əsərləri Anadolu elinin hər tərəfinə yayılmışdır” (1, 153). Doğurdan da “maddi və mənəvi tərbiyə etibarilə ərəb və əcəm kulturlarının kəlitəsindən gələn” Xətainin xalq şeiri tərzində əsərlər yazması sırf özünüdərkə, genetik yaddaşa bağlanır. Ona görə də bu nümunələr, sadə, sadə olduğu qədər aydın və təsirlidir. 193 Aqil, gəl bəri, gəl bəri, Gir könülə nəzər eylə. Görür göz, eşidir qulaq, Söylər dilə nəzər eylə. (84, 30) Nümunə Ş.İ.Xətainin gəraylılarındandır və digər bir nümunəyə də diqqət yetirək. Gəl bir pirə xidmət elə, Əmək zayi olmaz ola. Mürşid ətəyin möhkəm dut, Kimsəlindən almaz ola. Bir işi bitirmək gərək, Əksigin yetirmək gərək, Yar ilə oturmaq gərək, Heç bir şəmmə gəlməz ola. (84, 31) Ə.Yasəvidən Xətaiyə gələnlər kontestində ciddi inkişaf, texnaloji sistemin mükəmməlliyi müşahidə olunur. Yunis Əmrədə bunun özünün təkyə düşüncəsində bir bütövlük konsepsiyası müşahidə olunur və eyni zamanda XIII-XIV əsrə bağlansa da daha sistemli, bədii-estetik təsəvvürə oturuşmuş nəzərə çarpır. Bir şaha qul olmaq gərək, Səndən uzaq olmaz ola! Bir yerdə dayanmaq gərək, Kimsə əldən almaz ola! Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|