Мащмуд аллащманлы
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
198 yeddili ilə on ikilərdir” (1, 153). Heca vəzninin mənbələrin verdiyi informasiyalardan çıxış etməklə məsələyə münasibət bildirən Ə.Abid olanlara təsviri və nəzəri münasibətlə qənaətlərini ümumiləşdirməyə çalışır və “heca vəznini ilk dəfə olaraq Yəsəvi təkyəsində buluyoruz” söyləyir. Maraqlı olan Ə.Yasəvinin bu vəznə heç nə əvəz etməməsi və onun nümunələrində də ahəngdarlığın pozulması faktlarının qeyd olunmasıdır. İslamaqədərki nümunələrin fakt olaraq yoxluğu əhatəli, həm də inkişaf texnologiyası, dinamik mənzərənin aydınlaşması kontekstində təhlillərə çətinlik yaradır. Bizim nəzərimizdə olan isə Vaqifəqədərki mənzərənin ümumi spektr- lərini, texnoloji sistemini, mətn fakturasını aydınlaşdırmaq və Vaqif intibahının nəzəri mənzərəsini yaratmaqdır. Məsələyə daha təfərrüatlı yanaşmaq üçün Əmin Abidin bir fikrinə də diqqət yetirməyin gərəyi yaranır və o xüsusi olaraq vurğulayır ki, “asil bizdə hecanın inkişafı məşhur xalq şairi Kərəmdən sonradır. Həyat və şəxsiyyəti mənqəbəvi-leqendarnıy bir mahiyyət alan Kərəm, Şərqi Oğuz türkcəsinin heca sahəsində yetişdirdiyi Füzulisidir” (1, 153). Bu kifayət qədər ciddi və həm də daha təfərrüatlı təhlilləri zəruri edən məsələdir. Böyük ədəbiyyatşünas, türk dünyasının əvəzsiz alimi B.Çobanzadə XVI əsr ədəbiyyatı kontekstində təhlillər apararaq Şah İsmayıl Xətai ilə M.Füzuli arasında ciddi qənaətlər əldə etmişdir. Burada vurğulanan bir məsələ də var, bu da “Yunis Əmrə ilə başlayan hərəkatın təkamülü”dür. Göründüyü kimi, məsələnin mahiyyəti lazımı qədər əhatəli, üfüqi və şaquli araşdırmaları zəruri edən problemdir. Ona görə də bədii düşüncənin estetik mənzərəsi, dinamiklik tendensiyası “Kitabi-Dədə Qorqud”dan gələn (bizə məlum olma baxımından bunu deyirik) türk şeir təfəkkürünün mətn sxemlərinin dinamikası Vaqif intibahında 199 bütövə çevrilir və türk mənliyinin, tarixi ədalətinin bərpası olaraq görünür. “Nəsimi, Həbibi və Füzulidə - bunların xüsusən qəzəl növünə aid əsərlərində - az-çox bariz surətdə görülən bu “sadəlik”, dediyimiz kibi, Xətaidə çox açıq və qəti surətdə və xalq ədəbiyyatının yaxınlaşma şəklində özünü göstərir ki, Xətaidə müəyyən inkişaf dərəcəsini tapmış olan bu xüsusiyyət müxtəlif şairlərdə müxətlif şəkil və dərəcədə bulunaraq, inkişaf edib, nəhayət, məlum olduğu üzrə, nəzmdə öz təkamül zirvəsini qədim Azrəbaycan türk ədəbiyyatının görkəmli müməssillərindən birisi olan Vaqif yaradıcılığında tapmışdır” (31, 332). Göründüyü kimi, B.Çobanzadə bu tendensiyanı türk şeir düşüncəsindəki inkişafı Nəsimi, Həbibi, Füzuli, Xətai, Vaqif xəttində izləyir və mahiyyətinə vararaq, ilk üçündə az-çox özünü göstərən sadəliyi Xətai sadəliyi ilə müqayisə etmiş və müxtəlif şairlərdə müxtəlif səviyyədə görünüşünü məhz Vaqifə qədərki vəziyyətin tipologiyasında aydınlaşdırmağa çalışmışdır. Daha doğrusu, Ə.Abidin təbirincə desək, “Yunis Əmrə ilə başlayan hərəkatın təkamülü ədd edilə bilər” (1, 162) qənaəti, bizim fikrimizcə, hərəkatın sonrakı dalğasıdır və Y.Əmrəyə qədər olan dinamika özlüyündə ayrıca mərhələdir. Çünki hecanın ibtida nümunələri ilə Yunis Əmrə şeirləri arasında böyük məsafə fərqliliyi var və bu fərqlilik Yunis Əmrə ilə Xətai, Xətai ilə Qurbani arasında olanlarda tamamilə başqa mənzərə ilə müşahidə olunur. Ona görə də sistemin özünün texnoloji fakturası bütün spektrlərin zaman fərqliliyindən əlavə təkmilləşmə dinamikasını, istedadın hansı səviyyədə boy göstərməsini də aktlaşdırır. Əlavə olaraq yuxarıda vurğuladığımız, daha doğrusu, Ə.Abiddən stat verdiyimiz “Kərəm Şərqi Oğuz türkcəsinin heca sahəsində yetişdirdiyi Füzulisidir” qənaəti hecanın bir vəzn olaraq 200 mükəmməllik mərhələsini aydınlaşdırır. “Mənqəbəvi-leqen- darnıy” (Ə.Abid deyir) mahiyyət alan şəxsiyyəti onu dastan qəhrəmanı olaraq tarixin yaddaşına ötürmüşdür. Uğurlu hal odur ki, son dövrün tədqiqatlarında Kərəm bir şəxsiyyət, aşıq sənətinin ustadlarından olaraq təhlilə cəlb olunur və onun dastanlarda toplaşan şeirləri, “Kərəmi” saz havalar silsiləsi bizə daha təfərrüatlı yanaşmaları, mətn informasiyalarını daha dərindən izləməyi zəruri edir. Dədə Kərəmin Füzuli ilə müqayisə edilməsi və M.Füzulinin klassik üslubda hansı ucalığı fəth etmişdirsə, Şərqi Oğuz türkcəsində həmin ucalıqda Kərəmin dayana bilməsi qənaəti orta əsrlərin dolaylarında sıxıla-sıxıla (əslində daha təbii və şərəfli) keçib gələn milli mənsubluğun ortaya qoyuluşudur. Ə.Yasəvi, Yunis Əmrə, Şah Xətai qanadı ilə Qurbani, Miskin Abdal, Kərəm qanadı arasında olanlar zənginlik və rəngarəngliyin nümunəsi olaraq maraq doğurur, mətnin özünün ahəngdarlığı, struktur sistemi, fonopoetik, morfopoetik sinxronikanın təkrarlanması və cilalığı ilə ikinci daha mükəmməl görünür ki, burada da sazın müstəsna rolu vardır; çünki saz məhz ruhun dunamikliyini şərtləndirir. Sazın ruhanilik qanadı şeirin də ruhanilik qanadında təkrarlanır, biri digərini tamamlayan fakta çevrilir və türk ruhunun hadisəsi kimi ortada görünür. M.Füzuli klassik üslub üçün bir meyar, etalondur və bunun alternativi türk şeiri üçün Kərəmdir qənaəti bizə bu silsilədə olanları xatırlamağı da zəruri edir. Bu sistemdə şedevrlərə imza atmış Qurbani, Miskin Abdal, Qaracaoğlan, Abbas Tufarqanlı, Aşıq Ömər, Gövhəri, Quloğlu, Sarı Aşıq və s. kimi zəngin sıralanma var, “Koroğlu”, “Tahir və Zöhrə”, “Əsli və Kərəm”, “Abbas və Gülgəz”, “Şah İsmayıl”, “Aşıq Qərib” və s. kimi abidələri əlavə etdikdə böyük bir lay gözlərimiz önündə canlanır. Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|