Мащмуд аллащманлы
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
201 Məlum olduğu kimi, “XVI yüzillik bədii ədəbiyyatın, rəssamlıq və nəqqşlığın, elmin və mədəniyyətin, sosial-ictimai münasibətlərin sürətlə inkişaf etdiyi, el sənətinin, el şairlərinin, sənətkarlığın yüksəldiyi, “Kitabi-Dədə Qorqud” kimi əzəmətli abidələrin yenidən yazıya alındığı, hər sahədə milli özünüdərkin, milli oyanışın gücləndiyi bir dövrdür. Bu dövr biri digərindən fərqlənən, müxtəlif sənət zirvələrini fəth edən Füzuli, Xətai, Qurbani böyük söz ustadları yetirdi. Füzuli klassik şeirin bayrağını uca göylərə qaldırdı. Xətai böyük əqidə yolunda qılınc ilə sözü məharətlə birləşdirdi. Qurbani el sənətini xalqa daha yaxın yeni və böyük bir axara yönəltdi... Qurbani Dədə Qorqud zərrəsidir...” (55, 3). Əlbəttə, burada müxtəliflik var, ancaq bu müxtəlifliyin içərisində, bəlkə də alt qatında müxtəliflikdən çox sezilib aydınlaşmalı, daha doğrusu durulanmalı yaxınlıq var ki, onun da mahiyyətində milli yaddaşda olanlar dayanır. “Dənizdir elmim, Allah feyzidir neysan barani” deyən Füzuli klassik ənənəni çata biləcəyi zirvəyə qaldırdı və sözün bundan oyanasının olmadığını dedi. Bizə belə gəlir, məhz Qurbanidə də belədir, “Allah feyzi” olan istedadı Füzulidən fərqli olaraq bütün parametrlərdə milli düçüncənin qorunuşuna (xalq şeiri müstəvisində) və sonrakı inkişafına hesablanmışdır. Füzuli öz böyük istedadı ilə məktəb yaratmış, ancaq intibah faktına çevrilə bilməmiş, Qurbani isə türk-oğuz şeirində məktəb yaratmaq ucalığına yüksəlməsə də intibaha gedən yolu rövnəqləndirmiş, Dədə Qorquddan üzü bəri gələnlərin oyanışını istiqamət vermişdir. Şah Xətai klassik və xalq şeiri üslubunda olanları düşüncəsində təkrarlamaqla, bir türk oğlu olaraq milliliyin aparıcı yerə çıxmasının gərəkliyini bir dövlət xadimi, təriqət şeyxi, yaradıcı kimi dərk 202 etmiş və buna üstünlük vermişdir. Məhz bu səbəbdəndir ki, “XVI əsrdəki Azərbaycan türk ədəbiyyatının bədii yüksəkliyi, vertikalı Füzuli ilə ölçülürsə, dil və yaradıcılıq ünsürləri vasitəsilə və içərisinə də aldığı bədii və lisani komponentlərin genişliyi, horizontal meyarı Xətai ilə təmsil olunur. XVI miladi əsrdən sonra Füzulinin açdığı cərəyan ilə Xətainin başladığı cərəyan gah birləşərək, gah bir-birinin üstündə yerləşərək, hər halda eyni feodal ədəbiyyatı çərçivəsi daxilində inkişaf etmişdir” (31, 332). Əlbəttə biz bu inkişafın, gedən proseslərin arasına sərhəd çəkmək qənaətində deyilik, məqsədimizdə olan türk şeir ənənsinin, klassik ənənə dediyimiz əruz vəzninin ümumi inkişaf tendensiyasını, milli düşüncə qaynağının qoruyuculuq missiyasını, bədii-estetik dinamikasını bir bütöv olaraq izləməkdir. Bu müqayisələrdə bizim məqsədimiz heç də bu böyüklərin, “sözün sidq ilə qədrini artıran”ların arasında sərhəd yaratmaq, yaxınlıqdan çox ayrılma xətlərini tapmağa üstünlük vermək deyildir, çünki belə yolun tutulması işin, poetik axının inkişafının nəzəri açımına maneələr yaratmaq, işi dolaşdırmaqdır. Əksinə bunların ilahidən pay ola biləcək yaxınlığı var, etnosa, bəşər siviliza- siyasına xidmət etmə və nümunə olma istəyi faktlaşır və bu xətdə bunlar daha çox yaxınlaşır, biri digərini tamamlayırlar. “Füzulinin açdığı cərəyan” və “Xətainin başladığı cərəyan” nə idi və özlüyündə mahiyyətində nələri ehtiva edir, məhz məsələnin bütünlükdə ortaya qoyulacaq sistemi buradadır və “Füzulinin açdığı cərəyan” özlüyündə islam düşüncəsindən gələnlər, müəyyən mənada özününküləşmələr, Musa Şəhavətdən, Qətran Təbrizidən, X.Şirvanidən, N.Gəncəvidən ötürülənlər, ayrı-ayrı əsrlərin dönəmlərindən ana dilində yazmaya meyllənmələr və İ.Nəsimidə, Q.Bürhanəddində 203 qəliubləşənlərdi. Füzuli klassik şeirin bu sistemdə ucalığını əlçatmazlığa yüksəltməklə onun yaxın zaman üçün mərhələ təsəvvürünün üstündən xətt çəkdi. Bədii düşüncə artıq zamanın təlatümlərində bu ucalıqla bütün sistemlərdə olduğu kimi, böhran mərhələsinə doğru üz tutdu. Qurbaninin isə bu əsrdə uğuru həmin zirvənin sonrakı narahatçılığı, tənəzzülü timsalında milli yaddaşın oyanışına yol açdı. Ş.İ.Xətainin təriqət düşüncəsində, siyasi hakimiyyətin nüfuz dairəsində, nəslin genetik taleyində qorunanlardan yararlanmaqla birləşdi və yaranmış vəziyyətdən yeni üçün istifadə etdi. Ay ağalar, bu dünyanın üzündə, Təzəcə açılan güllər sevinsin. Bir başı çalmalı, xumar gözlünün, Zülfünü dağıdan yellər sevinsin. Gəlsin bahar fəsli, açılsın yazlar, Göllərə tökülsün ağ quba qazlar, Bəyzadə oğlanlar, xanzadə qızlar, Yar ilə danışan dillər sevinsin. (67, 21) Və yaxud da yüksək poetik sistemin mükəmməlliyi timsalında digər bir nümunəyə də diqqət yetirək. Sağdan vurdu, soldan çıxdı sağ əlim, Sağ qoşundu, sol ləşkərdi, sağ ələm, Nagümanam mən bu dərdən sağalam, Təbib birdi, dərd minbirdi, yara yüz. (67, 6) Təkrar bir də Ə.Abidin fikrini misal gətiririk və “Kərəm Şərqi Oğuz türkcəsinin heca sahəsində yetişdirdiyi Füzulisidir” 204 qənaətini biz Qurbanidə elə o səviyyədə görür və müşahidə edirik. Demək Füzulinin klassik üslubda etdiklərini Qurbani elə həmin dövrdə xalq şeiri ənənəsində yaradırdı. Daha doğrusu, bir aşıq, el şairi olaraq, sonrakı inkişafa, Vaqif intibahına zəmin hazırlayırdı. Ş.İ.Xətai qafiyəsi (fonopoetik, morfopoetik, sin- taktik sistemi) ilə Qurbani qafiyəsi arasındakı fərqliliklər bütün parametrlərdə mükəmməllik dərəcəsinə görə seçilir. XVI əsr xalq şeir ənənəsinin horizontal meyarı Qurbanidə daha da mükəmməlləşir. Bu gün ələ almaz oldum mən sazım, Ərşə dirək-dirək çıxar avazım, Dörd şey vardır bir qarındaşa lazım, Biri elim, biri kəlam, bir nəfəs, bir saz. (84, 9). Və yaxud da gəraylı formasında bir nümunəyə diqqət yetirək. Dil ilə dərvişlik olmaz, Halı gərək yol əhlinin. Arilərin hər çiçəkdən, Balı gərək yol əhlinin! Keçmək gərək dörd qapıdan, Qurtulasan mürəbbidən, Mürəbbidən müsahibdən, Əli gərək yol əhlinin!. (84, 33). Bu gün Vaqifəqədərki, xalq şeiri ənənsinin inkişafında diqqət yetirilməli problemlərdən birisi ədəbi arenada tez-tez Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|