Мащмуд аллащманлы
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
194 Bir quş olub uçmaq gərək, Bir kənara keçmək gərək, Bir şərbətdən içmək gərək, - İçənlər ayılmaz ola! (40, 130) Təkyələr özlüyündə mədəni düşüncənin, türk mənəvi- əxlaqi sistemin bir bütöv olaraq qorunuşuna, toplum təsəvvürlərində oturuşmuş prinsiplərin ülviyyətinə yönəlmişdi. Mahiyyət isə çoxluğa, etnosun yaddaşında olan formullarla ifadəyə hesablanmışdı. Vaqifə qədərki düşüncənin bədiilik meyarları bir xətdə Yasəvidən, Əmrədən, Xətaidən gələnlərlə müəyyənləşirdi. Ona görə Vaqif mərhələsi reallığın ortaya qoyuluşu, milli mənsubluğun oyanış mərhələsi idi. M.P.Vaqif yaradıcılığından bir nümunəyə diqqət yetirək və tipoloji kontekstdə bədii-estetik düşüncənin məzmun sxemləri, texno- loji sistemin inkişafı və uğurluluğu baxımından daha çox önəm daşıyır. Bir fitnə fellinin, üzü xallının, Bir şirin dillinin qurbanıyam mən. Bir qənd məqallının, ləb zülallının, Bir ağzı ballının qurbanıyam mən. Bir çox ülfətlinin, məhəbbətlinin, Bir mərhəmətlinin, şəfəqqətlinin, Bir pəri tellinin, gül tələtlinin, Bir mahcamallının qurbanıyam mən. (89, 65) Onu da əlavə edək ki, Ə.Abidin Şah İsmayıl Xətai yaradıcılığı kontekstində dediklərində müəyyən ziddiyyət doğuracaq məqamlar, fikir və mülahizələr də vardır, ancaq 195 ədəbiyyatşünas alimin mülahizələri heca vəzninin inkişaf tendensiyasını işıqlandırmaq baxımından qəbulediləndir. Xətai dövründə və ondan bir qədər əvvəl Miskin Abdal, Pəri Peykər, Şahqulu bəy, Süsən bəy və s. kimi sənətkarlar vardır ki, onlar da heca vəznində nümunələr yaratmış, yazılı ənənədə bu yolu davam etdirmişlər. Ancaq Xətainin bir hökmdar, təriqət şeyxi olaraq məsələyə münasibəti, təsiri, istiqamət verməsi vardı ki, bu da çox ciddi amildir. Qurbani isə aşıqlıqdan gəlməklə və Xətai ilə bu yolda yaxın olmaqla daha böyük təsir faktına çevrilirdi. Xətainin bir şəxsiyyət olaraq böyüklüyü və Azərbaycanın ictimai, siyasi, mədəni həyatında oynadığı rol müstəsnalıqla səciyyələnir; bunun isə məhz bir istiqaməti təriqət şeyxi, hökmdar olaraq mədəni mühitə münasibəti və tutduğu mövqe idi. Məhz Qarabağ ədəbi mühitinin istedadlı sənətkarı Dirili Qurbaninin şeirlərində olanlar Şah İsmayıla və onun tutduğu mövqeyə münasibətin nəticəsi idi. Mürşidi-kamilim, Şeyx oğlu şahim! Bir ərzim var qulluğuna şah mənim. Əziz başın üçün oxu yazğumu, Agah ol halımdan gahbagah mənim! (67, 29) və yaxud da digər bir şeirinə diqqət yetirək ki, burada da eyni ruhun, münasibətin şahidi oluruq: Mən haqq aşiqiyəm, haqq yola mail, Kitabım Qurandır, olmuşam qail, Ey mənim sultanım, Şah İsmayıl, Dərdimin əlindən fəryada gəldim. (68, 149) 196 Göründüyü kimi, Qurbanidə heca vəzni özünün klassik inkişaf dövrünü, sənət və sənətkarlıq baxımından əvəzsizliklə müşahidə olunacaq mükəmməllik zamanını yaşayır. Ə.Abidin heca vəznli şeir məsələsində struktur və bütünlükdə formal komponent məsələsində Yunis Əmrə qafiyəsi ilə Ş.İ.Xətai qafiyəsi arasında tipoloji müqayisələr aparması, mükəmməllik baxımından üstünlüyü Y.Əmrəyə verməsi başa düşüləndi və bu heç də hansısa zaman baxımından müqayisəyə dəlalət eləmir. Ancaq Qurbani yaradıcılığı kontekstində məsələyə yanaşılması böyük inkişafı səciyyələndirir ki, buna da biz fərdi istedad faktı olaraq yanaşırıq. Bizim burada diqqət yetirdiyimiz məsələ “Yunis Əmrədən sonra da Türkiyə təkyələrində inkişaf edən heca vəzninin ilk zamanlar Azərbaycan və Qafqaz oğuzlarında nə şəkildə olduğuna aid əlimizdə vəsiqə yoxdur” qənaətidir. Əlbəttə bu bütünlükdə heca vəzni haqqında qənaətlərimizi alt- üst etmir, nə də elə məyusluq doğurmur, çünki orta əsrlərin müstəbidliyi, böyük qırğın və fəlakətləri çox olanların üstündən xətt çəkdiyi kimi, xalq şeiri ənənəsində olanları da sıradan çıxarmağa gətirib çıxarmışdır. Burada digər istiqamət təkyələrlə bağlıdır ki, biz bunu xalqın orta və aşağı təbəqəsinə, bütünlükdə etnosa xidmət faktı olaraq uca tuturuq. Təkyələr demək olar ki, zərurət olaraq orta əsrlərin mənəvi və ruhani, həm də ciyasi ehtiyacından çıxmışdı, daha doğrusu xalqın taleyinə hesablanmışdı. Düzdür, bütünlükdə mövcud təriqətləri və onların fəaliyyət sistemini axıra qədər yüksək qiymətləndirmək mümkün də deyildir, çünki onların arasında (təriqətlər nəzərdə tutulur) xaqla axıra qədər sədaqət nümayiş etdirməyənlər və bu və ya digər yad maraqlara xidmət edənlər də var idi. 197 Bir məsələni də xüsusi olaraq vurğulayaq ki, təkyələr etnos təsəvvürlərinin, milli yaddaşın, özünüdərkin təsdiqində və möhkəmlənməsində uğurlu fəaliyyət məramı ilə görünürlər. Xalq şeiri ənənəsində də bu belədir, çünki onlar siyasi ideologiyanın məngənəsindən qopmaqla baş verənlərin sonuclanmasını, mədəniyyətin və etnosun qoruyuculuq missiyasını həyata keçirirdilər. Bir qədər də dəqiq desək etnosa sahiblik missiyasını birbaşa təkyələr həyata keçirir, hakimiyyətin siyasi ərköyünlüklərinin qarşısında duracaq qüvvə və düşüncə mərkəzi idi. Yasəviliyin, mövləviliyin, hürufiliyin, nəqşbəndiliyin, bəktaşiliyin, səfəviyyənin, müridizmin bütünlükdə mahiyyətində bir istiqamətdə əlbəttə xalqçılıq dayanırdı və bu eyni zamanda öz qaynağını xalqa, milli olana yanğıdan alırdı. Lakin bütünlükdə türk şeir ənənəsini, heca vəznində olanların hamısını təkyənin adına əlavə eləmək də mümkün deyildir. Burada ozandan, aşıqdan gələn ənənənin yaşarlığı vardı ki, bu da təkyələrin fəaliyyətində yararlanmaq üçün əsas idi. Ə.Abid araşdırmalarında bir məsələyə, heca vəznli nümunələrin ilkinliyinə də diqqət yetirir və vurğulayır ki, “heca vəznini ilk dəfə olaraq Yəsəvi təkyəsində buluyoruz. Yəsəvilik təriqəti üzrə doğan ədəbiyyatın məhvəri miladi on ikinci əsrdə yaşamış şair, həkim Əhməd Yəsəvinin “Divan-i hikmət” adı altında toplanılan əsərləridir. Əhməd Yəsəvi hecayı kullanmaqla bərabər, ona daha əski zaman məhsullarındakı vəziyyətindən ayıran mütəkamil bir şəkil verməmişdir, onun əsərlərində də ətraflı misrayi- ahəngdən məhrum bulunaraq ibtidai texnikayı mühafizə etməkdədir. Bununla bərabər vəznin təkyələrdə tutulmasına və ayrıca on iki hecalı vəznin şaye bulmasına yardım etmişdir. “Divan-i hikmət”də ən çox kullanılan vəzn Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|