Мащмуд аллащманлы
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
221 bağlanır (bu bir növ türkün ruhunu, etnosun bayatı məzmununu, onun təbiətində daşınanları bir bütöv olaraq aşkarlayır, çünki bayatı kövrəkliyi xalqın tarixinə, keçib gəldiyi ağrılara, üzləşdiyi fəlakət, pozulmuş haqqın ifadəsinə, həm də etirazına, dil açan duyğularına bağlanır) ki, burada da məhz bunlar bir məram, məqsəd, ruhun ifadəsi olaraq cavablandırılır. Bayatı özlüyündə bizimlə qəflətən qarşılaşan, gözləmədiyimiz halda qarşımıza çıxan səadət anının doğurduğu mənzərə kimidir. Onun “xoş kəlimatı”nın isə sərhədləri, şərhi hesabagəlməzdir. Seyid Nigari (1795-1886) “eşqdürür mayeyi- zatım mənim” deyirdi və Qarabağ timsalında M.V.Vidadinin dediklərinə qoşulurdu. Eşqin kanı Qarabağdır məkanım, Bülbülü-şeydayəm, cənnət yerimdir. Əvvəl başdan Qaraqaşlı büsyanım, İndi gülüstanım Qara Pirimdir. (78, 22) Başqa bir kontekstə, ancaq mahiyyət baxımından sırf mühit və ruh müstəvisində ədəbiyyat tarixinə düşmüş və bütünlükdə bədii düşüncənin faktına çevrilmiş (həm tarixilik, həm də bədiilik baxımından) bir nümunəni, Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanın qızı Ağabəyim ağa Ağabacının (?-1831) məşhur bayatısının ifadə etdiyi məzmun bütün müstəvilərdə xalqın min illər boyu yaşadığı ağrının əks sədası kimi görünür. Əslində reallıq budur və insan psixologiyası elə tipik olandır ki, ağır məqamlarda için ifadəsi xalqın genetik yaddaşı, ruhu ilə üzə çıxır, məzmun daha mühitdən, hansısa axına qoşulmadan ifadənin alınmasında özünü o səviyyədə göstərə 222 bilmir, necə ki, Ağabayim ağa Ağabacıda bunun tipik, hadisə xarakterli faktı vardır. Mən aşığam qara bağ, Qara salxım, qara bağ. Tehran cənnətə dönsə, Yaddan çıxmaz Qarabağ. (65, 52). Bu xalq düşüncəsinin əlahiddəliyi, qyri- adi hesab oluna- caq klassikasıdır. Xan Qaradağinin təzkirəsində özünə yer alan bu nümunənin başqa hansısa klassik formasının tapılması mümkünsüzdü. Ağabəyim ağanın içini, ağrılarını ifadə edən, ağrı və əzablarına yüklənən bu misralarda bütünlükdə türkün, etnosun tale yaddışı cəmlənir. Böyük ədəbiyyatşünas F.Köçərlinin dediyi kimi, əgər Qarabağ mühitində saray daxilində yazışmalar, bədii sfera fars dilinə yüklənirdisə Ağabəyim ağanın içini bayatı ilə ifadə etməsinin mahiyyətində xeyli müəyyənləşməli etnogenetikliyin hərəkətliliyi və aydınlaşması var. Burada baş olan isə ruhun yaşarlığı, oyanışı, ən ağır məqamlarda püsgürməsi və ortada ifadə, güc faktı kimi aparıcı missiyanı öz üzərinə götürməsidi. Türk şamançı- lığından, ozandan alp-ərənlərin əsrlərin o üzündən gələn hayqırtısıdır ki, ən ağır məqamlarda mövcudluğunu ortaya qoyur. Xalq bayatılarımızdan birində deyilir: Bu dağlar ulu dağlar, Çeşməli, sulu dağlar, Burda bir qərib ölüb Göy kişnər, bulud ağlar 223 Aydınlıq üçün bir kərkük bayatısına da diqqət yetirək Hər aylar, Hər həftələr, hər aylar, Bağdaddakı qardaşım, Gəncə deyib haraylar. Bütünlükdə işarələdiyi informasioya kontekstində bu bayatılar etnosun nələrlə qarşılaşdığını, hansı acıları yaşamasını öz içərisində daşıyır. Bədii ədəbiyyat əlahiddə hadisədir, onun verdiyi niformasiya öz məzmunu, çatdıra bildiyi hadisələrlə daha böyük mahiyyətlidir. Ona görə də bu nümunələrə fikir verdikdə xalqın tarixinin nələrlə səciyyə- ləndiyini, hansı ağrılardan keçərək ghünümüzə gəldiyini aydınlaşdırmaq mümkündü. Baybura oğlu Bamsı Beyrəyin, Aşıq Qəribin, Abbas Tufarqanlının və bu silsilədən olan onlarla, yüzlərlə yaradıcıların şəxsində ədəbiyyatda iz qoyan hadisələr özünə yer alır. Bunlar sözün həqiqi mənasında etnosun qarşılaşdığı vəziyyət və olanların bir hissəsi idi. Məsələn, Xəstə Qasımda mətnin verdiyi informasiya timsalında bir nümunəyə diqqət yetirək. Obalarmız səf-səf olub düzüldü, Başı ala qarlı dağlar, qal indi. Biz içmədik abi-kövsər suyundan, Soyuq sular, tər bulaqlar, qal indi. (64, 23) Və yaxud da XVIII əsr ədəbiyyatının digər bir nümunəsinə Dadaloğlunun yaradıcılığı əsasında nəzərdən keçirək 224 Qalxıb köç eylədi Afşar elləri, Ağır-ağır gedən ellər bizimdir. Ərəb atlar yaxın eylər irağı, Uca dağdan aşan yollar bizimdir. (51, 61) Bütün bunlar, eləcə də “Kitabi-Dədə Qorqud”, “Kor- oğlu”, “Aşıq Qərib”, “Tahir və Zöhrə” və s. kimi möhtəşəm sənət abidələri öz qaynağını xalqın olacaqlarından almış və etnosun həyatının ifadəsi kimi qəlibləşmişdir. M.V.Vidadidə bütün tərəfləri ilə aparıcı xətdə dayanan kədər motivinin mahiyyəti özlüyündə bu tip pozulmuş nizama bağlanır. Məni belə hər kim görə, bil, ağlar, Dağ-daş yanar, ulus, oymaq, el ağlar. Cismim sızlar, göz yaş tökər, dil ağlar, Öz başıma yalqız məgər ağlaram? (91, 15) Göründüyü kimi, M.V.Vidadinin şeirlərində özünə yer alan “ağlamaq” məzmunu bütün müstəvilərdə şəxsi həyatla bağlana bilməz, bu onun yalnız bir hissəsini təşkil edə bilər. Reallıq isə M.V.Vidadinin bir sənətkar olaraq baş verənlərdən acımasına, təəssüflənməsinə gəlib çıxır. “Öz başıma yalqız məgər ağlaram” məhz bu olanlara ən əsaslı və həm də birmənalı cavabdır. XVIII əsrin siyasi mühitində baş verənlər, qarşıdurmalar, ağır köçlər, əhalinin qarşıdurmalarda çəkdiyi zillətlər heç şübhəsiz bu tip nümunələrin yaranması üçün əsas olmuşdur. Mustafa ağa Arifin eyni rədifdə dediyi şeir də məhz həmin reallığın ifadəsindən öz qaynağını götürür. Dad elərəm, yetən yoxdu fəryada, Dərdim olur gündən-günə ziyada, Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|