Мащмуд аллащманлы
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
225 Ağlaram hər zaman düşəndə yada, Bizim Qazax-Qaramanlar ağlaram. Ellərimiz vardı bəyli-paşalı, Dağlarımız vardı əlvan meşəli, Süsənli, sünbüllü, tər bənövşəli, Qaldı bağlar, xiyabanlar, ağlaram. (60, 264) Görkəmli ədəbiyyatşünas F.Köçərli bu şeir ətrafında təhlil apararkən bir məqama toxunaraq yazır: “Bu şeirlər dəruni-qəlbdən çıxan atəşli və suzişli nalə və fəryadlardır ki, onları mütaliə edənlərin də bilaixtiyar gözlərindən qanlı yaş tökülür, şair ilə bahəm ağlayırlar. Vətənə məhəbbəti ucundan vətəndən ayrı düşən və əcnəbi ölkələrdə əsir və müztərr qalan biçarə Arif əvvəlcə öz dost və yaranlarını və mehriban həmdəmlərini yada salıb, didələrin əşki-hal ilə doldurur və başqa bir qasid bulmayıb badi-səbadan onlara dərdi-dilini və məxfi sirlərini izhar qılıb göndərir” (60, 265). Əlbəttə burada olanlar bədii mətnin verdiyi informasiya müstəvisində deyilənlərdir. Və nəzərə alanda ki, bu mətnin verdiyi faktlar şəxsi olmadan çox-çox uzaq ciddi siyasi məsələyə, dövrün özünün bətnində yaşanan bəlalara bağlanır, onda məsələnin mahiyyəti daha sinxron yanaşmaları gərəkli edir. Böyük ədəbiyyatşünasın qənaətlərində də bir epizod olaraq bu məsələ “vətənə məhəbbəti ucundan vətəndən ayrı düşən” ifadəsində açıq aydın nəzərə çarpır. Bədii mətn heç şübhəsiz xalqın bədii salnaməsidir və bunun verdiyi bilgilər tarixçilərin, xan- xavanların yazdırdıqlarından daha dolğun və dəqiqdir, burada süni olmadan qətiyən söz gedə bilməz. 226 M.V.Vidadi, M.P.Vaqif ənənəsinə köklənən Əbdür- rəhman ağa Dilbazoğlunun şeirlərində də eyni mənzərənin, eyni ruhun, eyni aqibətin mövcudluğu boy göstərir. Onu Molla Pənah əsrinin möhtərəm şairlərindən biri kimi mənbələr vurğulayır. Gözlərinin çıxarılması, eləcə də baş verən digər hadisələr bizə bu problemlərin həmin dövr ədəbiyyatda nə qədər sistemli və mövzu olaraq açıldığını göstərir. M.V.Vidadinin, M.Arifin dediklərinə və “ağlaram” ifadəsinə Əbdürrəhman ağa Dilbazoğlu da qoşulur. Mən qəribəm vətənimdə, qazılar, İtirmişəm ağır ellər ağlaram. Könül həsrət qaldı, can intizarda, Gözlərəm sübhü-şam yollar, ağlaram. (60, 259). Şikəstə Şirinini məşhur “Tiflisin” qoşması öz ruhu, poetik sisteminin mükəmməlliyi ilə məhz bu sırada mövcud ictimai-siyasi vəziyyəti, yaşananaları ifadə baxımından əvəzsizdir. Ay ağalar, tarixlərdə görən var, Çox olubdur qalmaqalı Tiflisin. Neçə-neçə şahlar gəlib-gedibdir, Heç olmamış belə halı Tiflisin. (74, 61). Göründüyü kimi, eyni dövrü, onun ictimai-siyasi təla- tümlərini, etnosun üzbəüzə qaldığı problemləri özündə birbaşa əks etdirən bu poetik nümunələr müxtəlif şairlərin yaradıcılığı timsalında ümumi nəticələr çıxarmağa əsas verir. Mustafa ağa Arifin, Əbdürrəhman ağa Dilbazoğlunun, Şikəstə Şirinin və bu 227 sıradan olan onlarla sənətkarın təkcə vətəndaş mövqeyini, baş verənlərə münasibətini əks etdirməklə yekunlaşmır və bu məsələnin bir tərəfidir. Onun digər tərəfində poetik ənənənin hansı səviyyədə görünüşü və gedişi maraq doğurur. Əlbəttə bunlar mühit səviyyəsində XVII əsrdən başlayan klassik şeir böhranının yeni istiqamətdə, türk şeir ənənəsində ana vəznin oyanışı, sazdan, aşıqdan gələnlərin yeni və həm də güclü dalğası idi. M.V.Vidadi və M.P.Vaqif timsalında artıq bədii düşüncənin simasına çevrilməkdə idi. Vaqif və Vidadiyə gələn ruh məhz bu tip nümunələrin əks-sədasından keçir və bütün funksionallığı ilə burada reallaşır. Vidadi Vaqifə qədər burada boy göstərir və onun ruhunun, düşüncəsinin mahiyyəti daha çox islam klassika- sından gələn düşüncə və meyarlardan irəlidə türk olana söykənir, ozandan, sazdan, bayatıdan, şərqidən keçənə köklənir və klassik üslub, islam nəzm düşüncəsi və təfəkkür modeli buradan keçməklə özünü göstərir. Biz X.Şirvanidə, N.Gən- cəvidə, Z.Şirvanidə, M.Əvhədidə, A.Ərdəbilidə, M.Füzulidə və bu sıradan olan klassiklərin düşüncə modelinin prinsipləri ilə M.V.Vidadi, M.P.Vaqif, Ağqızoğlu Piri, Sarı Çobanoğlu ilə eyniləşdirə bilmərik və bunu da mümkünsüz hesab edirik. Əlbəttə bunların arasına Çin səddi də çəkmək niyyətində deyilik və bədii yaradıcılıq həyat kimi axarlı və ziqzaqlıdı. Zamanlar, mühitlər hamısı öz bətnində müəyyən enmələri, qalxmaları və zamanın ruhu ilə səsləşəcək nümunələri zəruri edir. Şərq ədəbiyyatındakı mühitləri, ədəbi axınları izlədikdə, Bəsrə, Bağdad, Məkkə, Mədinə, Kufə, Xorasan, Buxara və s. kimi mühitlər bir qaynaq və ruh daşıyıcısı olaraq bədii məkana öz töhfələrini veriblər. Azərbaycan ədəbiyyatında da belə faktlar kifayət qədərdir ki, bədii sferaya, onun məzmun və janr 228 texnologiyalarına istiqamət verib və əlavələrlə dövrünə və sonrakı prosesə təsirini etmişlər. M.Füzulinin zəngin istedadı özlüyündə bu adla yaşayacaq ədəbi məktəbi tarixiləşdirdi. Nəinki, Azərbaycan ədəbiyyatında, eləcə də Şərq ədəbiy- yatında, dünya ədəbiyyatında sözün müqəddəsliyini və nələrə qadirliyini yazdıqları ilə nümayiş etdirdi və Azərbaycan ədəbi mühitini öz təsirində dolaşmağa və ondan yararlanmağa yönləndirdi. Bu özü də təbii idi, çünki Füzuli istedadının sərhədləri sonsuzluqla ölçülür. Füzulidən Vaqifə olan yol əriş- arğacdı, rəngarəng söz, düşüncə, mövzu axtarışları ilə səciyyələnir. Lakin bu zənginlikdə Qurbani// Xətai xətti də öz ləngərli gedişi, tarixin ağır dolanbaclarında elat ruhunun qorunuşu ilə qəlblərdə, türklük ruhunda irəliləyirdi. Təkcə siyasi düşüncənin gərginlikləri, etnosun qarşıdurmalarda çəkdiyi zillət, müharibələr və daxildəki möhtəkirlik heç şübhəsiz bir qüvvə olaraq ağırlığı öz üzərində daşıyacaq kütlənin mədəniyyətinə təsirsiz ötüşmürdü. Saraylardan, klassik ənənəyə köklənmiş qəzəl ədəbiyyatından fərqli saz ədəbiyyatını bir zərurət kimi inkişafa sövq edirdi. Şah Xətai bunu dərk etdi və bundan yararlanmaqla yeni bir düşüncənin çiçəklənməsinin başlanğıcını qoydu. Lakin XVII əsrin gərginlikləri, Şah Abbasın hakimiyyəti Təbrizdən İsfana köçürməsi bu xəttin parlaqlığına, etnosun hakimiyyət timsalında itirdiklərini “Koroğlu”, “Aşıq Qərib”, “Əsli və Kərəm”, “Abbas və Gülgəz və s. timsalında əvəzlədi. Daha doğrusu etnos səviyyəsində olan boşluq bunlarla yeniləndi. Bu oyanış bir qədər sonra Vidadi və Vaqiflə məktəb səviyyəsinə, milli düşüncədə olan çat vermiş boşluqların bərpasına və daha uğurlu ödənişinə əsas oldu. Başlanğıcı Qazaxda qoyulsa da bütün təfərrüatı ilə Qarabağ ədəbi mühitində, İbrahim xanın Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|