Мащмуд аллащманлы
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
121 sonsuzluqla ölçülür. Bu təsir motiv, hadisə, qafiyə, misradan tutmuş mövzuya qədər bir genişliklə nəzərə çarpır. Məsələn, yuxarıda verdiyimiz nümunənin özünəməxsusluğunda XIX əsrin görkəmli ustad sənətkarı Molla Cümənin “Gəlmiş” rədifli qoşması tipikdir. Şükür sənin birliyinə, yaradan, İsmi Pünhan məni görməyə gəlmiş. Bir heyva cibində, dörd də almaynan, Cümənin halını sormağa gəlmiş. (27, 110-111) Bu nümunəyə yaxın məşhur bir bayatımız var və aydınlıq üçün onu da veririk. Ümumi ruhu və məzmunu ilə eyni xətdə dayanır. Oturmuşdum, səkidə, Qulağı səksəkidə. Üç qızıl alma gəldi, Bir qızıl nəlbəkidə. (35, 96) Göründüyü kimi, bu nümunələrin qaynağı eynidir və ruh etibarilə də eyni sistemin hadisəsidir. M.Y.Qarabaği tərtib etdirdiyi məcmuədə bu şeiri “Göndərdiyi meyvə haqqında” başlığı altında verir. Bizim nə qədər bayatı, nəğmə, qoşma, gəraylı, rəvayət örnəklərimiz var ki, onların arxasında maraqlı, həm də ciddi olacaq hadisələr dayanır və bu hadisələr isə əsərin məzmununa əlavə çalar qatır, mətnin poetik vüsətini daha da artırır. Y.V.Çəmənzəminlinin romanında həmin şeir hadisə ilə birgə təqdimi əsərə əlavə oxunaqlıq gətirmişdir. Belə nümunələr Vaqif yaradıcılığında problem kimi ayrıca tədqiqi 122 zəruri edən məsələdir. Çünki M.P.Vaqif elə mədəniyyət hadisəsidir ki, onun sərhədlərinin, fikir axınının hüdudlarının müəyyənləşməsi mümkünsüz hadisədir və müxtəlif vaxtlarda yeni-yeni yanaşmaları zəruri edəcək, hər dəfə də yeni, daha maraqlı tərəflərin tapıntısı ilə özünü göstərəcəkdir. Bunun başlanğıcı hələ Daşsalahlı kəndindəki müəlliminin qənatlərin- dən, Qarabağ xanı İbrahim xanın qızının şeirlərini bəyazlara köçürməsindən, öz oğlu Alimin dediklərindən üç yüz illiyinin tamamına qədər davam etmədədir. “Anın sözünə qarşı deməyə nə hədim var, açmam bu hicabı” Alimin bir şair kimi Vaqif böyüklüyünü etirafıdır. Ancaq məsələnin digər tərəfində böyük şairin zəka sahibi kimi elmlərə bələdliyinin qeyd olunmasıdır. Dövrünün bütün sənətkarları məhz bu qabiliyyəti də ardıcıllıqla göstərməyə çalışmışlar. Alim də bu zənginliyə bələd olanlardan biri kimi “odur bu cahanda, bəli, hər elmə xəbərdar” deyirdi və “yoxdur dəxi babı” söyləyirdi. Vaqif xalq şeiri ənənəsində yazıb yaratmanın zirvə nümunəsidir və bunu birmənalı şəkildə qəbul edirik. Klassik üslubda yazdıqları da bir sənət abidəsi kimi zəngin məzmun faktları, poetik sistemin bütövlüyü ilə maraq doğurur. Allaha şükür, lalə yanağında eyib yox, Dilində, dəhanında, dodağında eyib yox, Bir zərrəcə zülfündə, buxağında eyib yox, Qaşında, gözündə, qabağında eyib yox, Dəxi nə yaşınmaq, nə bürünmək, nə utanmaq? Bəsdir bu dayanmaq! Mən ha sənin ol məh yüzünü görmüşəm yüz yol, Ox kipriyini, şux gözünü görmüşəm yüz yol, 123 Həm yoldaşını, həm özünü görmüşəm yüz yol, Şəkkər kimi şirin sözünü görmüşəm yüz yol, Dəxi nə yaşınmaq, nə bürünmək, nə utanmaq? Bəsdir bu dayanmaq! (62, 68-69). Vaqifin bu müxəmməs-müstəzadı özlüyündə klassik ədəbiyyat timsalında bir bütövdür; poetik sistemin mükəm- məlliyi, fonosemantizmi, modelləşdirmənin yeni məzmun çalarları, estetik məlumat layı ilə ifadəliliyin bir bütövdə qovuşması, kanonik tamlıq ümumilikdə bədii mətnin məzmu- nunu şərtləndirir. Məzmunun poetik sistemdə bir lay olaraq təbii və canlı xarakteri şairin özünü ifadəsi kimi səslənir. Xalq ədəbiyyatında etdiklərinin klassik ədəbiyyatda da davamlı və üslub hadisəsi olaraq şərtlənməsi Vaqifi elə istedad faktı kimi düşünməyi zəruri edir. Ona görə də ədəbiyyat tarixində Vaqifi bir mərhələ, hadisə kimi təhlil etmək məsələsində hər iki xətdə, həm klassik üslubda olanlara, həm də xalq şeiri tərzində yazdıqlarına diqqət yetirmək gərəkdir. S.Vurğunun “nədən şeirimizin baş qəhrəmanı, gah İrandan gəlir, gah da Turandan” düşüncəsi M.P.Vaqiflə pərən-pərən edilir. Orta əsrlərin saray məngənəsində formalaşan sistem elə M.P.Vaqiflə Qarabağ sarayının divarları arasında uçurulub dağıdılır. Bütünlükdə əlimizdə olan ilk misrasından son misrasına qədər yaddaş mexanizmlərinin hərəkatına düşüncəni yönləndirir. Klassik üslubda yazdıqları da bunun faktı olaraq yeni tərzdə ortaya çıxır. “Bax” qəzəli bu mənada yeni məzmuna janrın sisteminin yönləndirilməsidir. M.P.Vaqif bununla klassik düşüncənin əsir etdiyi sistemin özünü əsir etdi, ədəbiyyatın axarını lazım olan istiqamətə yönləndirdi. Daha doğrusu, pozulmuş nizamın bərpaçısı funksiyasını yerinə yetirdi. Hansı ki, Dədə 124 Qorquddan üzü bəri gələn sistemin XVIII əsrdə yeni sferaya daxil olmasının təsəvvürünü formalaşdırdı. Ol mahi-münəvvər ki, səhərdən gedəcəkdir, Rüxsareyi-pürnuri nəzərdən gedəcəkdir, Xaki-qədəmi dideyi-tərdən gedəcəkdir, Təşrifi anın, yəni şəhərdən gedəcəkdir, Əlqissə, çıxıb ixtiyar əldən gedəcəkdir. Saqi, nə durubsan, sölə, dövran yola düşsün, Hamı dağılıb mütribi-xoşxan yola düşsün, Çəksin dəfü ney, naləvü əfqan yola düşsün, Bu gecə gərəkdir irəli can yola düşsün, Fərda ki, sürahi qəddü gərdan yola düşsün. (62, 58). Görkəmli ədəbiyyatşünas Y.V.Çəmənzəminli “Azərbay- can ədəbiyyatına bir nəzər” adlı fundamental tədqiqatında xüsusi olaraq vurğulayır ki, “Vaqifin şeirlərində Vaqifə məxsus bir sadəlik, gözəllik və zərafət var ki, sonra gələn şairlərimizə bunlar müyəssər olmadılar.Vaqif gözəllik şairidir” (30, 132). Doğurdan da, “o böyük şairin hər bir şeirini deyir laylasında bizim analar” qənaəti təsadüfi deyildir. Əksinə sırf reallığı, Vaqif dilinin, şeirinin ecazkarlığını aydınlaşdırmağa, ifadəyə yönəlmişdir. Məhz Y.V.Çəmənzəminlinin, eləcə də M.P.Vaqif haqqında fikir yürüdənlərin bütün mülahizələrində bu bir xətt olaraq özünü göstərir. “Vaqifə məxsus sadəlik” bütünlükdə ədəbiyyatın meyarıdır və əsas tezis kimi zaman- zaman vurğulanmışdır. Yerindən, zamanından asılı olmayaraq dünya ədəbi-nəzəri fikri öz mahiyyətini bir istiqamətdə bu fikirlər üzərində reallaşdırmışdır. Biz əlbəttə çox nəzəriy- Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|