Maşınqayırmanın tarixinə dair
Yüklə 20,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sənaye inqilabı
böyük titrəmələr tədricən maqnitlərin öz keyfiyyətinin itirməsinə səbəb olurdu. Daimi maqnitlərin elektrik maqnitləri ilə əvəz olunmasında alimlərin qarşısında duran məsələlərdən biri ondan ibarət idi ki, elektrik maqnitlərini yaratmaq üçün öncə bu generatora elektrik cərəyanı vermək lazım idi. 1867-ci ildə Verner fon Simens (şəkil 2.66) aşkar etmişdir ki, generator maqnitinin özəyindəki qalıq cərəyanı istifadə etməklə əlavə cərəyan verilməsindən imtina etmək olar. Maqnitin özəyində cərəyan kəsildikdən sonra həmişə mövcud olan zəif maqnit sahəsindən (remanent maqnitismus) istifadə etməklə induksi- ya gərginliyi əldə edilir. Bu gərginlik kiçik sahə maqnitlərini yaratmağa kifayət edir. Mühərriki işə saldıqda, bu getdikcə böyüyür. Generatorun öz- özünə həyacanlanmasını almaq üçün o generatorda əlavə çevirgəc düyməsi nəzərdə tutur (şəkil 2.67). Elektrodinamo prinsipinin kəşfindən sonra, heç bir kənar enerji mənbəyinə ehtiyacı olmayan böyük generatorların düzəldilməsi mümkün olur. Bu ixtira XIX əsrdə elektrotexnikanın inkişafında əvəzsiz rol oynamışdır [2.54]. Artıq 1882-ci ildə Nyu Yorkda Edisson firması böyük elektrik stansiyasını tikmişdir. Bu stansiya, evlərində işıq lampaları olan müştərilər üçün nəzərdə tutulmuşdur. Edisson stansiyasındakı generatorlar buxar maşınları ilə hərəkət etdirilirdi (şəkil 2.68). Elektrik mühərriklərinin nəqliyyatda tətbiq edilməsi də Simensə mənsubdur. O, 1881-ci ildə ilk dəfə olaraq Lihtenfelsdə (Berlin şəhəri)
Şəkil 2.67. Simens generatoru Sənaye inqilabı
elektrik mühərriki ilə hərəkət etdirilən tramvayı sınaqdan keçirir (şəkil 2.69). Simens tərəfindən düzəldilmiş vaqonun uzunluğu 4,3 m idi. Bu
Şəkil 2.68. Edisona mənsub olan elektrik stansiyası.
vaqon 2,5 km uzunluğunda olan yolda 20 km/saat sürətlə hərəkət edir. Gücü 3,7 kVt (5 PS) olan mühərrik elektrik cərəyanını relslərdə bərkidilmiş, qalınlığı 25 mm olan borulardan alırdı. XIX əsrin ikinci yarısında elektrik mühərriklərinin geniş tətbiqi iş maşınlarını da əhatə etmişdir [2.54]. Hələ, 1880-ci ildə Simens Manhaym sərgisində elektrik mühərriki ilə işləyən lifti nümayiş etdirdikdən sonra Almaniyada bir çox müəssisələr bu imkandan iş maşınlarında istifadə edilməsi haqqında düşünməyə başlamışdılar. Mühəndislərin böyük
səyi nəticəsində elektrik mühərriklərinin istehsalatda etibarlı tətbiq olunması mümkün olmuşdur. Buxar maşınının texniki imkanları bəlli olduqdan sonra, birdən birə hər şeyin buxarla işlədilməsinə can atıldığı kimi, XIX əsrin ikinci yarısında Sənaye inqilabı
elektrik enerjisinin də iqtisadiyyatın bütün sahələrində istifadəsinə böyük maraq göstərilməyə başlanmışdır. Hazırlanması çətin olan, buxarla işləyən yüksək kipliyə malik silindr və borular əvəzinə elektrik mühərriklərində sadə və nazik metal naqillərdən istifadə olunurdu.
Şəkil 2.69. İlk tramvay, Berlin, 1882 Elektrik mühərrikləri tədricən dağ və mədən müəssisələrində iqtisadi cəhətdən səmərəsiz işləyən kiçik buxar maşınlarını sıxışdırmağa başlayır. Elektrik mühərriklərindən ilkin olaraq qaldırıcı maşınlarda tətbiq olunması 1880-ci ildə Simensin liftindən görünürdü. Artıq 80-ci illərdə elektrik mühərrikləri zavodlarda istifadə olunan kranların (kran - almanca “durna” deməkdir) işlədilməsində tətbiq olunur (şəkil 2.70). Bu sahədə “Lyudviq Ştükenhol” (alm. Lüdviq Stükenhol) və “Benratner Maschinenfabrik AG” firmaları xüsusilə fərqlənirlər [2.55]. Kranlarda elektrik mühərriklərinin tətbiqi eyni zamanda onun əlaqədə olduğu ötürmə hərəkətinin istiqamət və tezliyini idarə etmək üçün xüsusi idarə sistemlərinin işlənməsinə gətirib çıxarmışdır [2.55]. Kranın hərəkətini dayandırmaq üçün elektromaqnit əyləclərdən istifadə edilirdi. Bu sahədə “Union Elektrizitaets Gesellschaft” (Almaniya) firmasının rolu böyük olmuşdur. 1893-cü ildə bu firmanın Berlində nü-
Sənaye inqilabı
mayiş etdirdiyi kran öz etibarlığı və kiçik həcmdə enerji məsrəfi ilə iştirakçıları heyran etmişdir [2.55]. Tezliklə elektrik mühərrikləri ilə təchiz olunmuş kranlar limanlarda, əsasən isə metallurgiya zavodlarında ağır işləri yerinə yetimək üçün tətbiq olunur (şəkil 2.71). XIX əsrin sonunda bu kranların köməyi ilə onlarla ton ağırlığında olan yükün nəql edilməsi artıq adi hala çevrilmişdir.
Şəkil 2.70. Elektrik mühərriki ilə hərəkət etdirilən dönən kran, 1870.
Dəzgahqayırmada elektrik mühərriki ilə işləyən ötürmənin tətbiqi XIX əsrin 90-cı illərinə təsadüf edir. Ancaq bu ötürmənin tətbiqi əvvəldə müəyyən səbəblərdən zəif gedirdi. Bu səbəblərdən biri elektrik mühərriklərinin baha başa gəlməsi idi. Ona görə də, elektrik mühərriklərinin tətbiqi öncə böyük dəzgahlarda tətbiq olunmağa başalyır. Böyük dəzgahların ümümi transmissiya ilə təmin edilməsi zamanı dəzgahın işə düşməsi və sönməsi ötürməyə qoşulmuş başqa maşınların gücünün meillənməsinə səbəb olurdu. Burada tətbiq olunan kiçik buxar maşınlarının elektrik mühərriki ilə əvəz olunması artıq zəruri hala çevrilmişdir. Zavodlarda getdikcə genişlənən elektrikləşmə işində bu amilin təsiri böyük idi. Ayrıca elektrik mühərriklərinin tətbiqi sexlərdə uzun və şaxələnmiş Yüklə 20,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|