Maşınqayırmanın tarixinə dair

XX əsin əvvəlində  əldə edilən texniki nailiyyətlər 

 

376 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                        Şəkil 2.93. Torna dəzgahı, Löve firması, 1896. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

            Şəkil 2.94. Elektrik ötürməli torna dəzgahı, Sentker firması, 1896. 

---

XX əsin əvvəlində  əldə edilən texniki nailiyyətlər 

 

 

377 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 2.95. Revolver torna dəzgahı, Kreger firması, 1896. 

 

raq  amerikalı  alim  Teylor  (ingl.  Taylor)  volframlı,  legirli  tezkəsən  alət 

poladını  nümayiş  etdirir.  Dəzgah  və  alət  arasında  yarışda  yeni  kəsmə 

materialı  ilə  alətlər  ön  plana  çıxır.  Bu  alətlər  möhkəm  və  stabil 

konstruksiyaya  malik  dəzgahlar  tələb  edirdi  ki,  məhz  yüksək 

möhkəmliyə  malik  alman  dəzgahları  buna  cavab  verə  bilirdilər. 

Dəzgahlarda elektrik ötürməsi tətbiq edilmişdir [2.72].  

Paris sərgisi bir daha belə böyük tədbirin əhəmiyyətini göstərmişdir. 

Burada  göstərilən  dəzgahlarla  bərabər  Flohr  firmasının  (Berlin)  böyük 

kranı,    Şukert  firmasının  böyük  işıq  projektoru,  MAN  firmasının  beş 

metr hündürlüyündəki altı rəngli fırlanan pressi, Volf və Lanç tərəfindən 

hazırlanmış lokomobillər də eksponatlar arasında idilər.  

1890

÷

1914-cü  illər,  ümumiyyətlə  maşınqayırmanın  inkişafında  çox 

məhsuldar  bir  dövr  olmuşdur.  Bir  çox  başqa  texniki  nailiyyətlərlə 

bərabər,  dəzgahqayırma  və  texnoloji  proseslərin  inkişafında  da 

irəliləyişlər əldə edilmişdir. Bu baxımdan Teylorun  ixtira  etdiyi  tezkə- 

---

XX əsin əvvəlində  əldə edilən texniki nailiyyətlər 

 

378 

 

sən  alət  poladı  nəinki  texnologiyada,  həmçinin  dəzgahqayırmada 

inkişafı  stimullaşdırmışdır.  Teylorun  bu  ixtirası  o  dövrdə  polad 

istehsalında  əldə  edilmiş  bir  çox  yeniliklər  ilə  bağlı  idi.  Tədqiqatlar 

nəticəsində,  volfram  və  başqa  legirləyici  elementlərin  poladın 

keyfiyyətinə  təsiri  aydın  olmuşdur.  Hələ  1850-ci  ildə  ingilis  mühəndisi 

Robert  Muşetin  (ingl.  Robert  Mushet,  1792-1847)  volfram,  manqan, 

silisium  və  xromla  az  miqdarda  legirlənmiş  polad  ilə  emalda  kəsmə 

sürətini 50% artırmaq mümkün olmuşdur [2.7]    

Teylor  və  Vite  (ingl.  Vhite)  öz  ixtiraları  ilə  kəsmə  sürətini  3  dəfə 

artıraraq  25  m/dəq  -ə  çatdırmağa  nail  olurlar.  Bu  alət  poladı  tezliklə 

bütün  sənayeni  bürüyür.  Artıq  1901-ci  ildə  Almaniyada  ən  yaxşı  alət 

poladını  təyin  etmək  üçün  tədqiqatlar  aparılır.  Yüksək  kəsmə  sürətləri 

ilə mövcud dəzgahların texniki imkanları aydın olur. O dövrdə ən stabil 

sayılan Löve firmasının dəzgahlarında aparılan sınaqlar göstərmişdir ki, 

yüksək  sürətlərdə  aparılan  emal  4  həftədən  sonra  dəzgahın  sıradan 

çıxmasına səbəb olurdu. Çarxlardakı paz və vallar boşalır, dişli çarxların 

dişləri sınır, aparan val burulmaya yüklənmənin təsirindən əyilirdi [2.7]. 

Yaranmaqda  olan  yüksək  sürətləri  praktikada  reallaşdırmaq  üçün 

dəzgahlarda  konstruktiv  dəyişikliklər  aparılırdı.  Belə  ki,  şpindellərdə 

qayışla  işləyən  çoxpilləli  qasnaqlardan  istifadə  olunurdu.    İndiyə  qədər 

ötürmə  sistemində  istifadə  olunan  dişli  çarxlar  çuqun  əvəzinə 

poladlardan  hazırlanmağa  başlayır.  Dişli  çarxlarda  yeyilmənin  qarşısını 

almaq üçün yaxşılaşdırılmış yağlamadan istifadə olunur. Mazut  əvəzinə 

maye  yağlardan  istifadə  edilir.  Sonralar  isə  çarxlar  bütünlüklə  yağ 

qutusunda oturdulur.  

80-ci  illərin  sonunda  ən  mühüm  texnoloji  nailiyyətlərdən  biri  də, 

çoxşpindelli  torna  dəzgahlarının  tətbiqi  idi.  Bu  dəzgahın  formalaşması 

prosesi  bir  çox  müxtəlif  məqsədli  ixtiraların  birgə  tətbiqi  nəticəsində 

mümkün  olmuşdur.  Bu  istiqamətdə  ən  vacib  addım  1879-cu  ildə 

Karvenin  (ingl.  Carver)  ixtira  etdiyi  çoxşpindelli  vint  maşını  idi.    Bu 

maşında indiyə qədər məlum torna dəzgahlarından fərqli olaraq pəstahla 

alət arasında dəyişən hərəkət mövcud idi. Bu hərəkət pəstah bərkidilmiş 

---

XX əsin əvvəlində  əldə edilən texniki nailiyyətlər 

 

 

379 

barabana  ötürülürdü.  Karvenin    düzəltdiyi  bu  dəzgah  fırlanma  səthinə 

malik  pəstahın  emalı  üçün  lazım  olan  mərhələləri  müxtəlif  işçi 

yerlərində eyni zamanda aparmağa imkan verirdi (şəkil 2.96) [2.74]. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 2.96. Karvenin çoxşpindelli torna dəzgahı, 1879. 

 

1886-cı  ildə  alman  mühəndisi  Kollin  (alm.  Collin)  şəkil  2.97-də 

verilmiş  dəzgah  üçün  patent  alır.  Bu  dəzgahda  idarəedici  val  gövdənin 

yuxarı hissəsində yerləşmişdir.  

1893-cü  ildə  amerikalı  mühəndislər  Henn  və  Hakevessell 

dördşpindelli çubuq avtomatını düzəldirlər. Bu dəzgah quruluşça Karver 

dəzgahına  oxşayırdı.  Dəzgahda,  üzərində  baraban  və  sərt  yumrucuqlar 

bərkidilmiş  val,  alət  sisteminin  aşağı  hissəsində  yerləşirdi.  Bu  dəzgaha 

“Akmi” (ingl. Acme) adı verilir (şəkil 2.98).        

Çoxşpindelli  torna  dəzgahlarının  ixtirası  revolver  dəzgahının 

ixtirasından  50  il  sonra,  torna  emalının  avtomatlaşdırılması  yolunda 

edilən növbəti mühüm addım idi.  

Bu  dəzgahların  kütləvi  istehsalda  tətbiqi  zamanı  əldə  olunan 

texnoloji və iqtisadi irəliləyiş, XIX əsrin sonunda Amerika və Avropada 

dəzgahlara  olan  tələbatı  kəskin  artırmışdır.  İlk  sənaye  tətbiqi  zamanı 

əldə  olunan  təcrübələr  dəzgahların  təkmilləşdirilməsində  özünü 

göstərmişdir.  Bu  ərəfədə  təkcə  ABŞ-da  yox,  həmçinin  Almaniyada  da 

torna  dəzgahlarının  inkişafı  yüksək  həddə  çatmışdır.  Birşpindelli  torna 

dəzgahlarının hazırlanmasında böyük uğurlar qazanmış müəssisələr çox- 

---