Maşınqayırmanın tarixinə dair
Yüklə 20,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.6.2. Maşınşünaslıq elminin yaranması
XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər
zavod tikilir. Böyük rus neftçisi Roqozin Məlikovu belə xarakterizə etmişdir [2.63]: “İdeyaya malik bütün insanlar kimi, o bütün işlərin əvvəlində ideyasını həyata keçirməyi görürdü və bakılılar üçün qeyri adi bir adam idi. Sonuncu qəpiyinə kimi, bütün var-dövlətini, sabahkı günü haqqında fikirləşmədən öz məqsədinə çatmaq üçün veridiyi halda o, necə də qəribə olmasın. Texniki istehsalın inkişafında biz belə adamlara tez-tez rast gəlirik. Bu adamlar istehsala təkan verir, onları irəliyə aparır, ancaq özləri bu işdə qala bilmirlər, kasıbçılıq və ehtiyac içində həlak olurlar. Onlara etibar etməyən, onlara gülən və ələ salan kütlə isə onların yaratdıqları mülklərə sahib olurlar.” Bakı və Qroznıda parafin və kerosinin əsasını qoyan Məlikov xarici sənayeçilərin rəqabətinə davam gətirməyib müflisləşir və ehtiyac içində vəfat edərək, hamı tərəfindən unudulur. 1877-ci ildə Sabunçu neft yatağı və Qara şəhərdəki zavod arasında neft kəməri çəkilir. 1890-cı ildə Bakının neft rayonlarında artıq uzunluğu 286 km olan 25 neft kəməri fəaliyyət göstərirdi. 80-90-cı illərdə Azərbaycan nefti Bakı-Batumi xətti ilə daşınaraq Avropa bazarına çıxarılır və orada Amerika nefti ilə rəqabətə girərək onu Avropa və Asiya məkanından sıxışdırıb çıxarır. 1883-cü ildə Bakı nefti artıq bütün Rus imperiyasının tələbatını ödəyirdi [2.64]. 1901-ci ildə Bakı neft sənayesində ilk elektrik mühərrikləri tətbiq olunur. Həmin ildə Azərbaycanda 11 milyon ton neft hasil edilmişdir ki,
Azərbaycan inkişaf etməkdə olan sənaye dövlətlərinin neftə olan ehtiyacının ödənməsində önəmli yer tuturdu. Neft ixracının sürətlənməsi bu sahədə tətbiq olunan maşınların hazırlanması ilə məşğul olan sənaye sahəsinin formalaşmasına gətirib çıxarır. Dünya neft hasilatında aparıcı rol oynayan Azərbaycanda neft maşınqayırması zavodlarının tikilməsi də sürətlə inkişaf edir. Belə ki, Rus imperiyası üçün lazım olan neft avadanlığının böyük hissəsi Bakı zavodlarında hazırlanırdı. XIX əsrin sonu dünyada dəmir yolu şəbəkəsinin genişlənməsi ilə də
XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər
xarakterizə olunur. 1875 − 1917-ci illər arasında dəmir yolu uzunluğu 4 dəfə artraq 1,2 mln km-ə çatmışdır. O dövrün ən məşhur tikintisi Berlin- Bağdad və Böyük Sibir xətlərinin çəkilişi idi. Yeni yollarda poladdan hazırlanmış relslər düzülürdü. Bu yollar dünyanın böyük çaylarını keçirdilər. Çaylar üzərində nəhəng polad körpülər tikilirdi. İlk dəfə olaraq 1874-cü ildə qövs formalı polad körpü amerikalı mühəndis Ceyms İdsi (ingl. James Eadsi) tərəfindən tikilmişdir (şəkil 2.87).
Şəkil 2.87. İdsi körpüsü. Bu körpü üzərində arabalar üçün yol ilə bərabər, həm də qatarlar üçün dəmir yol xətti salınmışdır. İdsi körpüsü St.Luisdə Missisipi çayı üzərindən keçirdi. Bu körpü o dövrün ən uzun körpüsü idi. Onun uzunluğu 1964 m-ə çatırdı [2.59]. Növbəti əzəmətli tikinti olan Bruklin (ingl. Brooklyn) körpüsü1883- XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər
cü ildə Nyu Yorkda Vaşinqton Röbling tərəfindən salınır. O, atasının hələ 1867-ci ildə başladığı körpünü tikib başa çatdırır. Bu körpünün uzunluğu 1,15 km, eni isə 25,91 m-dir (şəkil 2.88). Bruklin körpüsü o dövrdə dünyada polad məftillərdən hazırlanmış ən böyük asılqan körpü idi. Bruklin körpüsü Nyu Yorkla Manhetteni birləşdirərək nəqliyyat şəbəkəsinin inkişafında önəmli rol oynamışdır.
Şəkil 2.88. Bruklin körpüsü.
XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər
əsrin sonunda təşkil olunmuş dünya sərgiləri maşınqayırmanın inkişafında baş vermiş yenilikləri dünya ictimaiyyətinə nümayiş etdirmişdir. İstehsalın bir çox sahələrində maşınların sayı getdikcə artmaqda idi. Bununla, maşınların layihələndirilməsi və hazırlanmasının elmi əsaslarının işlənməsinə də tələbat artmışdır.
Maşınşünaslıq elmi bu dövrə qədər yalnız təsviri bir elm olduğu halda, bundan sonra maşınların tədqiqində analitik, qrafik və experimental üsullardan istifadə olunmağa başlayır. Maşınların ixtisaslaşması baş verir. Buxar, nəqliyyat və istehsal maşınları kimi yeni istiqamətlər əmələ gəlir. Əsrin sonunda maşın hissələri ayrıca elmi istiqamət kimi fərqlənməyə başlayır [2.67 − 2.71]. Maşınlarda tətbiq olunan mexanizmlər mürəkkəb və çoxbəndli olduğundan bu sahə ilə məşğul olan elmi sahələr də mürəkkəbləşir. Beləliklə, mexanizmlərin kinematikası, kinematik həndəsə və kinematik bəndlər nəzəriyyəsi yaranır. Ötürmələrin getdikcə istehsalda geniş tətbiqi ilə əlaqədar olaraq dişli çarx ilişməsi nəzəriyyəsi yaradılaraq tətbiq olunur. Qayış ötürməsində də inkişaf baş verir. Burada təqribi hesablamalardan istifadə edilir. XX əsrin əvvəlində maşınların iş qabiliyyətinə təsir edən yeyilmə və maşınların avtomatik idarə olunması böyük əhəmiyyət kəsb etməyə başlayır. Uzun müddət maşınların praktiki inkişafında tətbiq olunan empirik araşdırmalar, artıq elmi əsasları olan üsullarla əvəz olunur.
Maşınlar haqqında elmin yaranmasında alimlər və böyük praktiki təcrübəyə malik olan mühəndslərin rolu əhəmiyyətli idi. Onlar orta və ali texniki məktəblərdə dərslər apararaq öz təcrübələrini gənc mütəxəssislərə çatdırırdılar. Ali məktəblərdə çalışan alimlər tərəfindən maşın və mexanizmlərin quruluşları, iş prinsipləri və layihələndirilməsi üzrə kitablar yazılır (şəkil 2.89). Buraya fransız alimlərindən K. Labule (fran. Ch. P. Laboulaye) tərəfindən yazılmiş “Ötürmələrin kinematikası Yüklə 20,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|