Maşınqayırmanın tarixinə dair
Yüklə 20,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sənaye inqilabı
nə malik idilər. Bu presslərdə kolba, yay, boyunduruq, çarx və b. hazırlanırdı. X Ι X əsrin 80 − 90-cı illəri arasında hidravlik presslər daha da təkmilləşdirilərək sənayedə geniş tətbiq olunur. Presslərin gücü 14000 t-na çatdırılır. Hasvellin düzəltdiyi press yalnız lokomotiv hissələrinin istehsalında tətbiq oluna bilirdi (şəkil 2.60). Böyük tökük blokların emal olunması bu preslərdə mümkün deyildi. Hidravlik presslərin köməyi ilə tökük blokların emal olunmasına 1862-ci ildə ingilis mühəndisi Qladhil (ingl. Gladhill) cəhd göstərmişdir.
Şəkil 2.60. Hasvellin düzəltdiyi hidravlik press.
Bu üsul ilk dəfə olaraq ingilis mühəndisi Ceyms Vitvoz tərəfindən Mançester şəhərində poladın döyülməsi və massiv metallik blokdan topların hazırlaması üçün aparılan işlərdə tətbiq olunmuşdur. Hidravlik pressin inkişafını aşağıdakı misaldan görmək olur. İngiltərənin Şeffelder zavodunda 36,5 t ağırlığında metal blokdan topu döyməklə almaq üçün 50 t-luq pressdə 3 həftə vaxt və arada 33 dəfə qızdırmaq lazım gəlirdi. 37,5 t-luq bloku 4000 t gücünə malik hidravlik pressdə döymək üçün isə 4 gün vaxt və arada 15 dəfə qızdırmaq lazım idi [2.2]. Beləliklə, metal emalı sənayesi X Ι X əsrin ortalarında, sənaye inqilabı ilə şərtlənən və geniş vüsətlə yayılmaqda olan sənayeləşmə üçün lazım olan texniki imkanlara malik idi. Sənaye inqilabı
2.5. Elektrik maşınlarının yaranması XIX əsrin ən böyük tarixi proseslərindən biri olan sənaye inqilabı ilə bərabər elektrik enerjisinin texnikada tətbiqi müasir cəmiyyətin yaranmasında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Elektrik enerjisinin maşınların işlədilməsində istifadəsi, onların texniki imkanlarını dəfələrlə artırmışdır. XIX əsrin ortalarında Avropanın bir çox ölkələrində baş verən sənayeləşmə prosesi yeni enerji mənbələrinə əsaslanan maşınların yaranması ilə müşaiət olunurdu. Bu baxımdan elektrik cərəyanının təbiəti və onun texnikada tətbiqinə aid geniş işlər aparılmağa başlanır. Bu tədqiqatların əsasında cərəyan haqqında XVI əsrdən məlum olan biliklər dururdu. Elektrik cərəyanı hələ bizim eradan təxm. 600 il əvvəl, yunanlara məlum olmuşdur. Bu haqqda ilk bilik Falesə aid edilir. O dövrdə insanlar kəhrəbanı yun parçaya sürtdükdən sonra, onun başqa materialları özünə cəzb etməsini müşaiət etmişlər. Elektrik sözünün də mənası buradan gəlir: “elektron” yunanca “kəhrəba” deməkdir. Yalnız orta əsrlərdə Qalileo Qaliley tərəfindən fizika eksperimental bir elm kimi tədqiq edildikdən sonra elektrik cərəyanın araşdırılmasına maraq artmışdır. 1600-cü ildə ingilis fiziki Viliam Gilbert (1544 − 1603) “De magnete” əsərində tək kəhrəba yox, başqa materialların da elektriklə yüklənə bilməsini göstərmişdir. O, ilk dəfə olaraq “Elektrika” anlayışını işlədir. XVII əsrdə statik elektrik ilə məşğul olan alman alimi Otto fon Querike ilk dəfə olaraq elektrikləşdirmə maşınını, daha doğrusu generatoru yaradır. O, iki eyni cür yüklənmiş cisimlərin bir-birini itələməsi hadisəsini araşdırır. Ona qədər yalnız elektrik cərəyanı ilə yüklənmiş cisimlərin bir-birini cəzb etməsi məlum idi [2.50]. XVIII əsrdə elerktrik cərəyanının xassələri və onu yaratmaq üçün batareyaların düzəldilməsi üzrə əsas işlər görülmüşdür. Buraya əsasən Pieter van Muşenbrök (Layden şüşəsi, 1745), Benyamin Franklin (mənfi və müsbət qütblər, 1752), Luigi Qalvani (elektrokimyəvi enerji, 1770),
Sənaye inqilabı
Alesandro Volta (batareya, 1776), Çarles Auqustin Kulomb (Kulon qanunu, XVIII əsrin sonu), Georq Simon Om (Om qanunu, XIX əsrin əvvəli) kimi alimlərin işləri daxil idi. XIX əsrin əvvəlində maqnitizm və elektrik cərəyanı arasında əlaqə kəşf edildikdən sonra, bu fiziki kəmiyyətin praktikada tətbiqi üçün zəmin yaranmışdır. Elektrik enerjisini mexaniki enerjiyə çevirən maşınların – elektrik mühərriklərini də
yaranması bu araya təsadüf edir. İş maşınları və nəqliyyat vasitə- lərinin hərəkət
etdirilməsində elektrik mühərriklərinin yeri
danılmazdır. Eelektrik mühərriki - motor, yəni latınca motius – hərəkət deməkdir. Bu mühərriklərin iş prinsipi cərəyanla maqnit sahəsi
arasında olan
münasibətə əsaslanır. İlk dəfə olaraq 1820-ci ildə danimarkalı kimyaçı Hans Kristian Östred “elektromaqnitismus” fenomenini kəşf edir. Həmin ildə ingilis fiziki Mixael Faradey “elektromaqnitik dönmə” haqqında işini çap etdirir. O, müstəvi üzərində nal formalı maqnit arasında elektrik keçirən lövhənin fırlanmasını və bu prosesin əksini sübut edən qurğunu nümayiş etdirir [2.50, 2.51, 2.53]. 1822-ci ildə Peter Barlov onun adı ilə bağlı olan Barlov çarxını düzəldir (şəkil 2.61). Amerikalı çilingər Tomas Davenport 1834-cü ildə Vermontda kommutatoru düzəldir və 1837-ci ildə dünyada ilk dəfə olaraq, elektrik mühərriki üzrə patent alır. Avropada Anyos Yedlik və
Şəkil 2.62. Yakobi mühərriki.
Yüklə 20,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|