Maşınqayırmanın tarixinə dair
Yüklə 20,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sənaye inqilabı
rını gizli saxlayırdılar. Rusiyada böyük ölçülü töküklərin yüksək keyfiyyətdə hazırlanması problemini mühəndis Pavel Obuxov (1820 − 1869) həll edir. Onun tigel poladından hazırlanmış hissələri, qaynaq edilmiş hissələrə nisbətən yüksək stabilliyə və iki dəfə az çəkiyə malik idi. Obuxov poladı tezliklə Rusiyada geniş tətbiq tapır [2.2]. Dəmir yolunun genişlənməsi, gəmilərin dəmir ərintilərindən düzəldilməsi, hərbi sənayenin artan tələbatı, həmçinin maşınqayırmanın dəmirə olan tələbatı dəmir ərintiləri istehsalında məhsuldarlığın artırılmasını stimullaşdırmış və metalın keyfiyyətinə yeni tələblər qoymuşdur. X Ι
sənayenin tələblərinə cavab vermirdi. Poladın pudel üsulu ilə hazırlanması çox əməktutumlu idi və çox vaxt aparırdı. Tigel üsulu ilə poladın istehsalının maya dəyəri yüksək və onun tətbiqi məhdud idi. Bu baxımdan polad istehsalında yeni üsulun işlənməsi zərurəti yaranmışdır. Poladın kütləvi istehsalı 1856-cı ildə ingilis ixtiraçısı Henry Bessemer (1813 − 1898) tərəfindən yeni texnologiyanın işlənməsi ilə mümkün olmuşdur. O, ərimiş filizi konverterin içərisində hava ilə üfürərək qarışdırılmasını təklif edir (şəkil 2.56). Bu zaman ərintidə olan silisium, manqan və karbonun oksidləşməsi nəticəsində polad əldə edilir. Bessemer prosesi öz yüksək məhsuldarlığı ilə fərqlənirdi. Köhnə üsullarla 10 t ərintini hazırlamaq üçün bir neçə gün vaxt lazım gəldiyi halda, buna Bessemer konverterində təxminən 20 dəq. lazım olurdu (şəkil 2.57) [2.2]. Pudlinq
poladının tökmə
poladlar tərəfindən sıxışdırılması metallurgiya zavodlarında külli miqdarda pudlinq dəmirlərinin yığılıb qalmasına, gətirib çıxartmışdır. Bu dəmir külçələrindən polad almaq üçün yeni üsulun işlənməsi lazım idi. Bu məsələ ilə, 1864-cü ildə fransız metallurqu Pierre Martin (1824
− 1915) məşğul olur. O, poladın istehsalı üçün regenerativ od sobası təklif edir. Martin 1856-cı ildə alman mühəndisi Simens tərəfin-
Sənaye inqilabı
dən işlənmiş, yanacaqların istiliyinin regenerasiya edilməsi prinsipindən istifadə etmişdir. Simens yanacaqlardan alınan istilikdən hava və qazların qızdırılmasında tətbiq etmişdir. Nəticədə ixtiraçı sobada poladı əritmək üçün lazım olan temperaturu əldə edir. Simens-Martin sobasında dəmirlərin və əridikdə qaz və şlaka parçalanan dəmir birləşməli qırıntıların emalı mümkün idi. Martinin düzəltdiyi ilk sobanın həcmi 1,5 t idi.
Şəkil 2.56. Bessemer konvertoru.
XIX əsrdə metallurgiya sahəsində edilmiş ən böyük irəliləyişlərdən biri də poladın istehsalı üçün Tomas üsulu idi. Bu üsulla maye və tərkibində fosfor olan dəmir emal edilə bilirdi. Bu üsul ingilis metallurqu Tomasın (1850 − 1885) adı ilə bağlıdır. Sənayenin inkişafı o dövrdə əlvan metallurgiyanın da inkişafına təkan vermişdir. Maşınqayırma, cihazqayırma, kimya, tekstil sənayesi və başqa texniki sahələrin inkişafı qara metallara tələbatı artırmışdır. Bu
Sənaye inqilabı
sahədə inkişafı əsasən iki hissəyə bölmək olar. Birincisi əlvan metalların emalı üçün mövcud olan üsulları inkişaf etdirməkdən, ikincisi isə yeni metalların kəşfindən ibarət idi. İstehsalına görə dəmirdən sonra ikinci yer tutan mis əvvəllər əsasən dekorativ işlər üçün, top və zınqırovların tökülməsində istifadə edilirdi. Sənaye inqilabından sonra onun texnikada tətbiqi geniş yayılmağa başlayır. Misin istehsalında da müəyyən irəliləyişlər nəzərə çarpır. İlk dəfə olaraq rus metallurqu Semennikov Bessemer konverterində misin istehsal olunması texnologiyasını işləyir. Bu texnologiya ilə filizdən 75%- ə qədər mis almaq olurdu [2.2].
Şəkil 2.57. Bessemer konvertorunun istehsalatda tətbiqi.
hazırlanmasında tətbiq edilməklə legirləmə elementi kimi əhəmiyyətinin artmasına gətirib çıxartmışdır. Bundan əlavə sinkdən metalların korroziyaya qarşı davamlığının artırılması üçün də istifadə edilirdi. 1836-cı ildə ilk dəfə olaraq Sorel tərəfindən dəmirə sinklə örtük çə- Sənaye inqilabı
kilməsi üsulu ixtira edilir. Bunun üçün o, içərisində maye sink olan çənə turşu ilə emal olunmuş dəmir hissəni salmaqla, ona örtük çəkməyi təklif edir. O dövrdən bir çox dövlətlərdə evlərin damlarının üstünün sink çəkilmiş dəmirlərlə örtülməsinə başlanmışdır. XIX əsr ərəfəsində əlvan metal istehsalı kəskin artmışdır. Bu təkcə yeni filiz yataqlarının aşkar edilməsi ilə yox, həm də dağ-mədən texnikasının inkişafı ilə bağlı idi. Bundan əlavə bu ərəfədə bir çox yeni metalların ixtirası baş verir. Ancaq bu metalların praktikada tətbiqi uzun sürən elmi-tədqiqat işlərinin nəticəsində mümkün olmuşdur. Bunu alüminiumun tarixindən görmək olur. 1825-ci ildə danimarkalı fizik Hans Örsted alüminiumu külçə şəklində əldə edir. 1827-ci ildə alman kimyaçısı Fridrix Völer (alm. Friedrich Wöhler, 1800 − 1882) 17 il apardığı tədqiqatların nəticəsində demək olar ki, alüminiumun kimyəvi xassələrini tam müəyyən etmişdir. O, ilk dəfə olaraq alüminiumu toz şəklində əldə etmişdir. Ancaq, o, bu elementin kütləvi istehsalına imkan verən texnologiyanı tapa bilməmişdir. Bu problem 1854-cü ildə fransız alimi Onri Dövil (fran. Henri Sainte-Claire Deville) tərəfindən həll olunur. O, Völerin işlərini inkişaf etdirərək alüminiumun sənayedə istehsalının əsaslarını işləyir. Alümiumun oksigensizləşdirilməsi üçün burada natrium təklif olunmuş və alüminiumxloridin parçalanması prosesinin aparılması üçün optimal temperatur təklif olunmuşdur. 1855-ci ildə Parisdə keçirilən dünya sərgisində alüminiumdan hazırlanmış əşyalar artıq eksponat şəklində nümayiş etdirilirdi. Bu texnologiya tədricən alüminium istehsalında tətbiq olunmağa başlayır. 1855-ci ildə 25 kq alüminium istehsal olunduğu halda, 1870-ci ildə bu rəqəm 200 t-a çatdırılmışdır [2.44]. XIX əsrin ikinci yarısı metallurgiya sahəsində edilən çoxlu sayda kəşflərlə əlamətdar idi. Metalların təzyiq altında emalı bu dövrdə daha da inkişaf etdirilmişdir. Qara metallurgiyada edilən yeniliklər metalların təzyiqlə emal edilməsi üsullarının (yayma, dartma, döymə və ştamplama) da inkişafına stimul vermişdir. Yüklə 20,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|