Maşınqayırmanın tarixinə dair
Yüklə 20,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sənaye inqilabı
tehsala maşınların və yeni təşkilat formasının tətbiqi nəticəsində manufakturadan maşın istehsalına keçid üçün dönüş anı yaranır. Rusiya sənayesinə maşınların tətbiqi sənaye inqilabı cərəyan etdiyi Avropa ölkələrinin təsiri altında baş verir [2.15]. Sənaye inqilabından əvvəl Rusiya, Avropanın bir çox ölkələrində olduğu kimi su çarxı, at və ya hətta insan gücü ilə hərəkətə gətirilən işçi maşınlarla təchiz olunmuş idi. Rusiyada texniki çevriliş ilk olaraq tekstil sahəsini əhatə edir. Pambıq sənayesində istehsalın təşkilinin təkmilləşdirilməsi, böyük daxili bazarı və sürətli kapital dövriyyəsini stimullaşdırmışdır. İşçilərin yüksək əmək məhsuldarlığı bu sahənin inkişafını təmin etmişdir. Əhalinin kasıb təbəqəsinin böyük hissəsi pambıq parçaları alaraq, ona daxili bazarda olan tələbatı artıraraq parça istehsalını gücləndirmişdir [2.38]. Rusiyada pambıq
sənayesi parçalara rənglərin, naxışların vurulmasından başlamışdır. XVIII əsrin sonunda kətan parçaların rənglənməsi Peterburqda tətbiq olunurdu. Pambıq istehsalında maşınların tətbiqi də ilk dəfə olaraq Peterburqda aparılır. Rusiyada ilk pambıq fabrikası Peterburqda Aleksandrovskaya manufakturası idi. 1821-ci ildə manufakturada ilk dəfə olaraq ipəyirən maşin tətbiq edilir. 20-ci illərin sonu Aleksandrovskaya manufakturası bir neçə korpusdan ibarət mexanikləşdirilmiş iri müəssisəni özündə cəmləşdirirdi. Burada ümumi gücü 89 a.g. olan 3 buxar maşini ilə işləyən maşinlar sistemi fəaliyyət göstərirdi. 1810 − 1828-ci illərdə ölkədə istehsal olunan parçanın 55%-ni Aleksandrovskaya fabrikı istehsal edirdi. 20-ci illərdə Aleksandrovskaya fabrikinin mexaniki emalatxanasının fəaliyyəti toxuculuq maşinlarının istismarı və yeni texniki mütəxəssislərin hazirlanması üzrə genişləndirilmişdir [2.35, 2.39]. XIX əsrin 30 ÷ 40-cı illərində Rusiyada toplanan külli miqdarda kapitalın hesabına parça istehsalında dönüş yaranır. Getdikcə artan parça istehsalı müəssisələrinin hesabına Ingiltərədən gətirilən maşınların sayı artan kimi, ingilis mallarına qarşı da rəqabət güclənir. Yeni texnika yalnız böyük fabrikalarda rentabelli idi. 1843-cü ildə artıq Rusiyada 59 Sənaye inqilabı
pambig-kağız istehsal edən fabrika qeydə alınmışdır. Bu fabrikalarda cəmi 325 min pud sap əyirmə qabiliyyətinə malik 324 min dolaq işləyirdi. Kağız və parça istehsalına güclü kapital axını fabrikantlar arasında rəqabət yaratmışdı. Böyük fabrikalar qiymətləri aşağı salmaqla kiçik müəssisələri bazardan sıxışdırmağa çalışırdılar. Yalnız XIX əsrin 40-cı illərində toxuculuğun mexanikləşdirilməsində irəliləyiş nəzərə çarpır. 1846-cı ildə Şue şəhərində Popov tərəfindən yaradılan fabrikdə elə əvvəldən 108 toxucu dəzgahı qoyulur. İstehsalın rentabelliyi nəticəsində fabrik 5 ildən sonra dəzgahların sayını 150-yə çatdırır. Pambıq-kağız istehsalının maşınlaşdırılması başqa sahələrdə fəaliyyət göstərən mexanikləşdirilmiş fabriklərın yaranmasını da stimullaşdırmişdır. Tekstil sənayesinin yenidən silahlanması maşınlara olan tələbatı artırmışdır. Ancaq təsərrüfatın geridə qalmış feodal-kəndli sistemi səraitində Rusiyada maşınqayırmanın inkisafı, külli miqdarda kapital qoyuluşuna, mühəndis–texniki kadrlarına və ixtisaslı işçi qüvvəsinə olan tələbatın təsirindən, XIX əsrin ortalarında hələ də başlanğıc vəziyyətdə qalırdı. Maşınların hazırlanması və təkmilləşdirilməsi əsasən dövlət müəssisələrində, böyuk fabriklərın emalatxanalarında və xüsusi mexaniki zavodlarda aparılırdı. Onu da nəzərə çatdırmaq lazımdır ki, bu müəssisələrdə maşınlar köhnədən qalma manufaktura üsulları ilə hazırlanırdı. Maşınqayırma sənayesinin yaranma mərkəzi əsasən Peterburq ətrafında yerləşirdi. Peterburq şəhərinin yaxınlığında yerləşmiş İqor Admiral zavodu mütərəqqi avadanlığa və ixtisaslı işçi kontingentinə malik idi. Bu zavodlarda metal emalı dəzgahları, kanat və buxar maşınları istehsal edilirdi. Buradaca ölkədə ilk buxar qazma maşını düzəldilir. 1804-cü ildə Peterburqda, ilk şəxsi maşınqayırma zavodunda buxar maşınlarının istehsalına başlanır. 1820-ci ildə bu zavodda ümumi gücü 42 a.g. olan 3 buxar maşını və 70 metal emal edən dəzgah var idi. Zavodda, əsasən gəmilər üçün ildə 10 buxar maşını istehsal olunurdu.
Sənaye inqilabı
Rusiyada bu dövrdə texniki yeniliklərin tətbiqi mövcud olan feodal sisteminin apardığı siyasətin nəticəsində qənaətbəxş deyildi. XIX əsrin əvvəlində Rusiyada da Avropanın bir çox başqa dövlətlərində olduğu kimi buxar maşınının nəqliyyatda istifadə olunması üzərində işlər görülməyə başlanır. Nijni Tagil zavodlarında öncə buxar maşınlarının hazırlanması və tətbiqi ilə məşğul olan rus mexanikləri Efim Çerepanov və oğlu Miron Çerepanov, Rusiyada 1834-cü ildə ilk buxarla işləyən lokomotiv düzəldirlər. Çerepanovların düzəltdikləri buxar qatarı 3,5 t yükü 13 ÷ 16 km/saat sürətilə dartma qabiliyyətinə malik idi (şəkil 2.54 və 2.55). Bu qatar çuqundan düzəldilmiş, uzunluğu 800 m olan yolda sınaqdan keçirilir. Stivensonun lokomotivindən fərqli olaraq, Çerepanovlar yüksək buxar təzyiqi yaratmaq üçün qazanda çoxlu borular quraşdırırlar. Bundan əlavə, buxarın yenidən geriyə vurulması üçün əks-əlaqə sistemi tətbiq olunur. 1835-ci ildə onlar ikinci, daha güclü buxar lokomotivini düzəldirlər. Çerepanovlar Demidov adlı mülkiyyətçinin zavodunda təhkimçi kimi çalışdıqlarından, uzun müddət onların işlərinə lazımi diqqət yetirilməmişdir [2.41].
Şəkil 2.54. Çerepanovun düzəltdiyi buxar lokomotivinin cizgisi. Yüklə 20,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|