Maşınqayırmanın tarixinə dair
Yüklə 20,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sənaye inqilabı
yətcə artması sayəsində bu dövrü Alman maşınqayırma sənayesinin yaranması dövrü kimi qiymətləndirmək olar [2.5]. X Ι X əsrin 60-cı illərində alman imperiyasının yaranması ilə öz son mərhələsinə qədəm qoymuş iqtisadiyyatın sürətlə inkişafı üçün ilkin şərtləri yaranmışdır. Bu onilliyin əvvəlində artıq Almaniya sənayesi öz göstəricilərinə görə Fransanı ötüb keçmişdir. O, yalnız İngiltərə və Amerikadan sonra dünyada 3-cü yeri tuturdu.
Şəkil 2.53. Tsimmerman şaquli deşmə dəzgahının çizgisi, 1873. Sənaye inqilabı
1870-71-ci illərdə baş verən Alman-Fransız müharibəsi zamanı silahların hazırlanmasına artan tələbat, onların təkmilləşdirilməsi ilə bərabər, həm də maşınqayırma sənayesinin inkişafına təkan vermişdir. Əsasən silah hazırlayan sahə təzyiq altında dururdu. Ona görə də, burada Amerikada olduğu kimi, kütləvi istehsal və qarşılıqlı əvəzolunma texnologiyasına əsaslanan istehsal üsullarından istifadə edilməyə başlanmışdır. 1876-cı ildə Filadelfiyada keçirilən dünya sərgisində mütəxəssislər artıq Almaniyada maşınqayırma sənayesinin İngiltərə sənayesinə tamamilə çatdığını qeyd etmişdilər [2.34]. Dəmir yolu da inkişafdan geri qalmamışdır. Almaniyada 1837-ci ildə Drezden və Laypsiq arasında tikilmiş 115 km uzunluğunda dəmir yolu, ilk olaraq bu nəqliyyat vasitəsinin səmərəliliyini göstərmişdir. İqtisadiyyatın inkişafı dəmir yolunun da inkişafını stimullaşdırmışdır. Genişlənməkdə olan yol tikintisi dəmir və daş kömürə olan ehtiyacı artırır. Buna görə də, 1850 − 1890-cı illər arasında istehsal olunan dəmirin təxminən yarısı dəmir yol nəqliyyatının tikintisinə sərf edilirdi. 1840-cı ildə 580 km dəmir yolu olduğu halda, bu rəqəm 1870-ci ildə 25000 km-ə çatmışdır. Bu sahədə çalışan işçilərin sayı 42000-i keçmişdir. Bu, daş kömür istehsalında məşğul olanlardan çox idi. 70-ci illərin ortalarında Almaniya dəmir yolunun ümumi uzunluğuna görə İngiltərəni ötüb keçmişdir. Bu inkişafda maşınqayırmanın öz yeri var idi.
Sənaye inqilabı
2.3.4. Rusiyada sənaye inqilabı
S ənaye inqilabı Avropanın bir çox dövlətlərini, o cümlədən Amerikanı əhatə etdikdən sonra dunyada yaranan kapitalist istehsal sistemi Rusiyadan da yan keçməyib. Bu tarixi ərəfədə, dunyada cərəyan edən proseslərin təsiri altinda Rusiyada hökm sürən feodal kəndli özəyi tədricən dağilaraq yeni təsərrüfat sisteminin yaranması təsaduf olunur. Bu mütərəqqi prosesin kökləri vardır. Buraya cəmiyyətdə əmək bölgüsünün və daxili bazarın böyüməsi, kiçik sənaye sahələrinin inkişafi, ilkin kapitalın cəmlənməsi, manufakturaların geniş yayılması, sənaye-ticarət mərkəzlərinin böyüməsi və beynəlxalq əlaqələrin genişlənməsi daxil idi [2.35 − 2.40]. XIX əsrin birinci yarısında Rusiyada feodalizmin tənəzzülü və kapitalist sisteminin yaranması çox çətin proses idi. Bu proses, boyük əraziyə malik olan ölkədə müxtəlif sosial-iqtisadi strukturun mövcudluğu və başda Çar olmaqla mülkiyyətçi hakim sinifin sənayeləşmənin gedişinə hər cür vasitə ilə mane olması ilə müşaiət olunurdu. Belə bir şəraitdə manufakturanın əsas istehsal formasına çevrilməsi ilə əlaqədar olaraq sənayenin sürətlə inkişafı baş verir. XIX əsrin ortası Rusiyada maşin istehsalının hazırlığı və sənayedə tətbiqi ilə səciyyələnirdi [2.40]. Cəmiyyətdə yaranan əmək bölgüsü, ümumi Rusiya bazarının inkisafı getdikcə kəndli təhkimçilik təsərrüfatının ərazi xüsusiyyətini dağidaraq məhsul-pul münasibətini gücləndirmişdir. Məhsul istehsalının güclənməsi Rusiyanı getdikcə daha
çox kapitalist bazarına istiqamətləndirirdi. Xarici ticarət Rusiya iqtisadiyyatı üçün daha böyük əhəmiyyət kəsb etməyə başlayır. XIX əsrdə Rusiya Avropaya taxıl ixrac edən əsas ölkəyə çevrilir. 1846-cı ildə İngiltərədə xaricdən gətirilən taxıla qoyulan qadağa götürüləndən sonra Rusiyadan taxıl ixracı daha da artmişdir. Sənayenin inkisafı işçi güvvəsinə olan tələbatı getdikcə artırırdı. Bunun nəticəsində, kəndlərdən sənaye mərkəzlərinə axın başlanır. Əsa- Sənaye inqilabı
sən Moskva və Peterburq şəhərləri sənaye mərkəzlərinin yaranmasında böyük rol oynamişlar. 1841-ci ildə Peterburqda gəlmə işçilərin sayı 46% təşkil edirdi [2.38]. XIX əsrin birinci yarısında inkişaf etməkdə olan „kəndli sənayesi“ daha çox muzdlu əməyə meyl edirdi. Məsələn, kiçik məhsul manufakturalarının boyüyərək iri kapitalist manufakturasına çevrilməsi prosesi Rusiyada sənayeləşmənin başlanğicinda duran proseslərdən idi. Sənayenin inkişafında əsas rol oynayan kapital yiğiminin mənbəyi daxili bazar idi. Ticarətçilərin kapitallarının sənaye müəssisələrinə qoymasının əsas səbəbi böyük gəlir almaq perspektivi idi. Rusiya tekstilinin inkişafında belə hadisələrə, yəni kiçik ticarətçinin böyük müəssisəçiyə çevrilməsinə rast gəlmək olur. Bu dövrdə Rusiyada böyük fabrikaçıların çoxu kəndlilər arasından çixmişdılar. Rusiyada XIX əsrin ortalarında böyük kapitalın cəmlənməsinin şərtlərindən biri də ölkədə mövcud olan dövlət borcu idi. 1843 − 1861-ci
illərdə dövlət borcu Rusiyada 1264 mln. rubla çatmişdi. Dövlət borcu əsasən aparılan qeyri məhsuldar hərbi xərclərin hesabina artırdı. Bu borcların hesabına ölkə daxilində tətbiq edilən bahalı kağızlar ilə banklarda aparılan əməliyyatlar böyük kapital yiğımına gətirib çixarmışdı. Ştillis, Lazarevlər kimi sənaye-maliyyə firmalarını buna misal çəkmək olar. Digər tərəfdən dövlətin Başkırtıstan, Türküstan, Sibir və başqa ərazilərdə quldurcasına apardığı çarizm siyasətinin köməyi ilə yaradılan müəssisələr monopoliyası nəticəsində də varlanma baş verirdi. Maşın istehsalına keçidin əsas şərtlərindən biri manufakturaların yaranması ilə bağlı idi. Manufakturaların yaranması Qərbdə olduğu kimi, Rusiyada da feodalizm dövrunə təsadüf edirdi. Manufaktura feodal dövründə Rusiyada sənaye istehsalının əsas proqressiv elementi olaraq cəmiyyətdə gələcək qruplaşmalar üçün əsas yaratmişdir. Manufaktura sistemində ixtisaslaşmış əl əməyinə olan tələbat sənayeləşmə prosesində də tormozlayıcı amil kimi təsir göstərirdi. Manufaktura təsərrüfatında maşınların tətbiqi məhdud idi. Getdikcə is-
Yüklə 20,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|