“Матн лингвистикаси” фани бўйича ўқув қўлланма яратилмоқда

Ҳожиев А.
Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. –Тошкент:Ўзбекистон Миллий 
энцклопедияси, 2001.–Б.80. 
113
Александрова О.В.
Проблемы экспрессивного синтаксиса. –М.: Высшая школа, 1984.
-С. 63. 
114
Словарь иностранных слов.
– 16-е изд., исправл. –М.: Русский язык, 1988. –С.374. 

---

biror voqea-hodisa haqida xabar berayotganda, mana shu xabar 
ichidagi eng muhim fikrni boshqalaridan ajratib, alohida ta’kidlab 
aytishga harakat qiladi. Ma’lumki, ta’kid og‘zaki nutqda ohang, 
pauza, mantiqiy urg‘u kabi vositalar yordamida amalga oshirilsa, 
matnda parsellyativ tuzilmalar – matn komponentlarini ekspressiv-
stilistik maqsadga ko‘ra qayta tartiblash orqali namoyon bo‘ladi.”
115
Yoki “parsellyatli tuzilmalardagi tartib mohiyat e’tibori bilan 
ta’sirchan so‘z tartibi bo‘lib, uslubiy jihatdan betaraf tuzilmali gap 
qismlarini kommunikativ maqsadga muvofiq tarzda guruhlash, 
sintaktik jihatdan qayta o‘rinlashtirish sifatida ro‘yobga chiqadi. Gap 
tuzilmasini bu xilda qayta qurish (uning qismlarini sintaktik jihatdan 
qayta tartiblash) ma’lum qismni mantiqiy jihatdan ajratishga 
asoslanadi va o‘ziga xos ekspressiv ifoda shakli hamda funksional-
semantik munosabatlar tarkib topadi.”
116
Yuqorida keltirilgan gapdagi qaysi informatsiya eng muhim 
hisoblanadi? Salimning 
Toshkentda
o‘qishimi yoki 
institutda
o‘qishimi? Bizningcha, har ikkisi ham muhim. So‘zlovchi 
pozitsiyasidagi qahramon nazdida Salimning qaysi shaharda 
o‘qiyotganligidan ko‘ra qanday ta’lim maskanida o‘qiyotganligini 
ta’kidlash muhimroq (Agar uning qaysi shaharda o‘qishini ta’kidlash 
zaruriyati bo‘lsa, mazkur parsellyat pozitsiyasiga shahar nomi ham 
chiqarilishi mumkin, ya’ni: 
Salim intstitutda o‘qiydi. Toshkentda)
. 
Ayniqsa, uning institutda o‘qiyotganligini aytish barobarida ichki 
qoniqish, faxrlanish hissini tuyadi. Salimning duch kelgan joyda emas, 
institutda
o‘qiyotganligini ta’kidlashni istaydi. Bu istak ayni so‘zni 
gap ichidan ajratib olish orqali qondiriladi. Demak, Salimning 
Toshkentda, institutda o‘qishi haqidagi xabar standart shakl orqali, 
ya’ni 
Salim Toshkentda institutda o‘qiydi 
tarzida deparsellyativ 
shaklda berilganida, mazkur jumlaga qahramon ruhiyatidagi 
g‘ururlanish hissi, emotsional ta’kid singmagan va tabiiy tarzda 
kitobxon ham buni sezmagan bo‘lardi. Buni sezdirishning yo‘llari 
ko‘p, masalan, yozuvchining o‘zi bu haqda izoh berishi yoki boshqa 
kengaytiruvchi birliklardan foydalanishi mumkin edi. Biroq muallif 
ortiqcha izohlarsiz ayni effektga erishishning yo‘lini topadi. Ya’ni 
115