darajalanishda yondashish antik davrdan – Aristotel va uning
izdoshlaridan boshlangan.
11
Rus tilshunosligida matn (“tekst”) tushunchasining rivoji
o‘tgan asrning 40-yillariga to‘g‘ri keladi. 1947- yilda A.I.Belich
o‘zining tilshunoslik fanlarining tasnifiga bag‘ishlangan maqolasida til
faktlarining
grammatik tavsifida
ma’no umumiyligi asosida
bog‘langan va muayyan sintaktik-semantik yaxlitlik tarzida namoyon
bo‘ladigan gaplarning butun zanjiriga alohida o‘rin berilishi
lozimligiga va bu “matn” tushunchasining
yuzaga kelishi uchun hal
qiluvchi ahamiyatga molik ekanligiga e’tiborni qaratgan, ana shunday
gaplar zanjiridagi o‘zaro munosabat va aloqalarni tilshunoslikning
sintaksis
bo‘limida
o‘rganishning
maqsadga
muvofiqligini
ta’kidlagan.
12
Gapdan katta birliklar, ya’ni “gaplarning hamkorligi” masalasi
nemis tilshunosligida ham 1949- yilda ko‘tarilgan. Gaplar o‘rtasidagi
aloqalarni struktural
shakllantiruvchi leksik takror, artikl, olmoshlar,
ellipsis, fe’l zamonlari, takror bog‘lovchilar, so‘roq so‘zlar
kabi eng
muhim vositalarni tadqiq etgan ishida K.Boost shunday yozadi: “Bir
gapdan boshqasiga tortilgan iplar shu qadar ko‘p va shunady pishiq
to‘rni hosil qiladiki,
gaplarning chatishishi, ularning yagona to‘r
sifatida o‘rib to‘qilganligi haqida gapirish mumkin, chunki har bir
alohida gap boshqalari bilan chambarchas bog‘langan”.
13
O‘tgan asr 60-yillarining ikkinchi yarmidan boshlab “matn
lingvistikasi” degan yo‘nalish katta sur’at
bilan rivojlanish pallasiga
kirdi. Yaxlit nutqiy butunlik sifatidagi matn va uni tashkil etuvchi
unsurlar, omillar, xususiyatlari turli nuqtayi nazarlardan tadqiq etila
boshlandi. Bu soha atrofida o‘ziga xos, aytish mumkin bo‘lsa, juda
katta “shov-shuv” paydo bo‘ldi. Hatto
ayrim mutaxassislar matn
lingvistikasini tilshunoslikning alohida sohasi emas, balki umuman,
tilshunoslikning
poydevori, bazasi deb hisobladilar. G‘arbiy
YYevropa mamlakatlarida matn lingvistikasi bo‘yicha davriy nashrlar
va ilmiy to‘plamlar nashr etildi, maxsus ilmiy jamoalar tuzildi,
11
Dostları ilə paylaş: 
