MATN TARKIBIY QISMLARINI BOG‘LOVCHI
VOSITALAR
Matn kamida ikkita gapdan
tuzilgan murakkab sintaktik
butunlik. Gaplar o‘zaro turli sintaktik aloqa vositalari yordamida
birikadi.
Ularga
takroriy
bo‘laklar,
olmoshlar,
xiazmatik
konstruksiyalar, zamon va makon ifodalovchi birliklar,
kesimlarning
zamon shakllari, modal so‘zlar kabi turli leksik-grammatik birliklar
kiradi. Tilshunos olim A.Mamajonov matn komponentlari o‘rtasida
mustahkam sintaktik aloqa majudligini ta’kidlaydi
va bu aloqaning
o‘ziga xosligini «Tekst lingvistikasi» deb nomlangan risolasida
quyidagicha izohlaydi: «Bizningcha, sintaktik aloqaning bu turi
qo‘shma gap komponentlari orasidagi grammatik aloqaga o‘xshab
ketadi, faqat murakkabroq ko‘rinishda yuzaga chiqadi. Ma’lumki,
qo‘shma gap komponentlari
orasida biriktirish, qiyoslash, zidlash,
sabab-natija,
shart-payt,
aniqlash,
izohlash
kabi
mazmuniy
munosabatlar ifodalanadi. Bu munosabatlar qo‘shma gapning uch turi:
bog‘lovchisiz, bog‘langan va yergash gapli qo‘shma gaplarda
komponentlarni o‘zaro biriktiruvchi sintaktik aloqa vositalari:
intonatsiya, bog‘lovchilar, bog‘lovchi vazifasidagi so‘zlar, gap
bo‘laklari tartibi, olmoshlar, ayrim so‘zlarning takrorlanishi, umumiy
ikkinchi darajali bo‘laklar, kesimlarning
zamon munosabati kabilar
orqali reallashadi. Ko‘rinadiki, qo‘shma gaplarda sintaktik aloqa
predikatsiyalar orasida o‘rnatiladi. Tekstda esa sintaktik aloqa bir
butun gaplar, superfrazali
sintaktik butunliklar, abzaslar, qismlar,
bo‘limlar, boblar o‘rtasida yuzaga chiqib uning mazmuniy va
struktural birligini ta’minlaydi».Demak, matn tarkibidagi gaplar faqat
struktural
jihatdan emas, balki mazmunan ham bir-birini taqazo
qilishi kerak ekan. Matn butunligida
Dostları ilə paylaş: