namoyon bo‘lishi, irodani esa ongsiz ko‘rko‘rona intilish tarzida tushunadi. Mahpuqotlarning
instinktlari, xatgi-harakatlari — irodaning namoyon bo‘lishidir. Inson faoliyati ham aqpdan
13
begona bo‘lgan irodaning natijasidir. Shuning uchun inson mohiyati irratsional asosga ega. Aql
esa tasodifiydir. Inson hayoti doimo aylanib turgan iroda g‘ildiragiga bog‘likdir.
Shopengauer ta’limotini davom ettirgan nemis faylasufi
Fridrix Nisshe
(1844—1900)
fikricha, “borliqning eng chuqur mohiyati hokimiyatga erishish uchun bo‘lgan irodadir.” Nisshe
inson borlig‘ida maxluqlik va xoliqlikning birlashib ketganini asoslab berishga harakat qildi.
Uning diyorimizda bundan ikki yarim ming yil muqaddam shakllangan zardushtiylik ta’limotini
o‘rganib yaratgan “Zardusht tavallosi” asarida kuchli shaxslarni tarbiyalash g‘oyasi ilgari surilgan.
U o‘z ortidan irodasiz kishilar ommasini yetaklashga qodir bo‘lgan irodasi kuchli shaxslarni
tarbiyalash tarafdori bo‘lgan. Nisshening sivilizatsiya va madaniyatning so‘nishi va barqam
topishi to‘g‘risidagi g‘oyasiga asoslanib, 1918 yilda G.Shpengler “Yevropaning so‘nishi” degan
asarini yozadi. O‘tgan asr oxiri olimlari ijtimoiy inqiroz va ma’naviy turg‘unlikdan chiqishning
yo‘lini G‘arbda mumtoz falsafiy merosga murojaat etishda va uni qayta tiklashda ko‘rdilar. Shu
zaylda “Orqaga. Kantga” shiori ostida neokantchilik, “Orqaga, Gegelga” shiori ostida esa
neogegelchilik paydo bo‘ldi.
Strukturalizm
(asosiy vakillari Levi Stross va Fuko) bilishda strukturaviy usulning
ahamiyatini mutlakdashtiradi. Bu oqim tarafdorlari narsa va hodisaning strukturasini bilish uning
ob’ektiv mohiyatini bilish demakdir, deb hisoblaydilar. Masalan, Levi-Stross mifologik tafakkurni
taxdil etib, turli joylarda yashagan qadimgi qabilalar va xalkdar yaratgan afsonalarning umumiy
strukturaga ega ekanligini isbot qildi. Uning fikricha, bu afsonalarning asosiy mazmuni bir-biriga
to‘la muvofiq keladi. Insoniyatning ilmiy tafakkuri ham bu ta’limotga ko‘ra shunday prinsipga,
umumiy mantiqqa ega.
Germenevtika
— qadimgi yunon afsonalaridagi Xudolarning xohish va irodasini
insoniyatga tushuntirib berish uchun yerga yuborilgan elchisi — Germes nomi bilan ataladi.
Demak, germenevtika — tushunish. tushuntirish, taxdil etish g‘oyalariga asosiy diqqatini qaratadi.
Jamiyat, bu ta’limotga kura, kishilar o‘rtasidagi muloqotga asoslanadi. Muloqot jarayonida
madaniy, tarixiy va ilmiy qadriyatlar yaratiladi. Shuning uchun falsafaning asosiy vazifasi
hayotning ma’nosini, mohiyatini kishilar o‘rtasidagi muloqotdan qidirishdan iborat. Bu oqim
vakillari Shleyermaxer va Dil’tey fikricha, biror bir tarixiy manbaningto‘g‘ri taxdil etilishi
tadqiqotchining davr xususiyatlarini to‘la his etishi, tushunishi bilan bog‘liq. Hozirgi davrda bu
ta’limotning ko‘plab tarafdorlari mavjud.
XX asrning 30-yillariga kelib “
Dostları ilə paylaş: