Mavzu: Auditorlik tanlash uslubini shakllantirish, tanlash riski va natijalarini baholash. Reja: Kirish

Sifatli baholash. Nazorat og’ishlari topilganidan keyin ular sifat jihatdan ham, miqdoriy jihatdan ham tahlil qilinishi zarur. Auditor quydagilarni aniqlashga urinishi lozim:

1. 
   Ataylab yoki tasodifiy qilingan layoqatsizliklar bormi;
   
2. 
   Tasodifiy bo’lganmi yoki muntazammi;
   
3. 
   Schetlar qoldiqlariga bevosita dollor samarasini berganmi;
   
4. 
   Dollorning moddiy summalarida xatoliklar yuz berishi va aniqlanmay qolishi holatlari bolganmi?
   

Agar nazoratning layoqatsizligi ataylabdan qilingan sifatida belgilanib firibgarlikni ko’rsatishi mumkinligidan auditor anchagina manfatdor. Agar layoqatsizlik muntazam bo’lsa, auditor muommoni ajratib qo’yish va mustaqil testlashtirishni qisqartirishda ehtiyot bo’lishi lozim. Masalan, agar hamma omadsizliklar narx belgilashdagi xatoliklarga va ularning hammasi savdo bo’yicha bittasi bilan bog’liq bo’lsa, auditor savdolar bo’yicha o’sha, bitta assatsiyalashgan bilan bog’liq hamma operatsiyalarni ko’rib chiqish uchun nazorat testlashtirilishini kengaytrishi mumkin. Biroq auditor, qoidaga ko’ra boshqa sohalardagi mustaqil testlashtirishni kamaytirishi kerak emas chunki aniqlangan xatolar savdo bo’yicha bitta assotsiyalanganga ajratilgan o’xshaydi. Tanlovning dalillari tanlovda aniqlanmagan boshqa ajratib qo’yilgan layoqatsizliklar ham borligini ma’lum qilishi mumkin.
Ko’pgina nazoratdagi layoqatsizlik bevosita buxgalteriya yozuvlaridagi xatoliklarga olib kelmaydi. Sotivchi schetiga to’lash uchun zarur ma’qullashning yo’qligi masalan, albatta, schet – fakturalar to’lanmasligi kerakligini bildirmaydi shu bilan birga, bu tegishli schet – faktura bo’lishi ham yoki soxta schet – faktura bo’lishi ehtimoli ham mavjud. Mustaqil protseduralarga boshqaruv vositalaridagi testing aloqasi
Ichki nazorat haqidagi xisobot asosida boshqaruv vositalariga testlardan rejalashtirilayotgan mustaqil protseduralarning harakteri, muddati yoki kengaytrilishini o’zgartrilishi kerakli yo’qlamani aniqlash uchun ham foydalaniladi. Masalan, agar nazorat testlari mijoz yuklash schetlari berilguncha va savdo ro’yxatdan o’tkazilkuniga qadar berilganiga ishonib ehtiyotkor bo’lmasa, auditor kesib tashlangan savdoni testlashtirishni kengaytirishni talab qilishi yoki balans to’zilgan sanadan oldinroq ro’yxatdan o’tkazilgan sotish (savdo) ga e’tiborini qaratish lozim bo’ladi. Agar kreditni ma’qullash to’g’ri ishlamasa auditor shubhali qarzlar bo’yicha oqilona rezervlar bor-yo’qligini aniqlash uchun ko’proq vaqt sarflashi kerak bo’ladi. Navbatdagi kollektsiyalar va eski yig’ib olinmagan qoldiqlar bo’yicha navbatdagi faoliyatni testlashtirish zarur bo’lishi mumkun. Umuman agar boshqaruv vositasi samarali ishlamasa auditor ehtimol analitik protseduralarga kamroq suyanish va nazoratning layoqatsizlikni aniqlash bilan bog’liq schetlr uchun tafsilotlar (detallar) testlariga ko’proq suyanish haqida qaror qabul qiladi.
Auditor nazarda tanlov atributlariga asoslanib, samarali ishlamayapti, degan xulosaga kelsa u harakat (ta’sir)ning quyidagi muqobil yo’nalishlarini o’tkazish mumkun;

• 
  Kampensatsiyalovchi nazorat protseduralari identifikatsiyalashni mumkun va testlashtiriladi. Kompencatsiyalanuvchi nazorat protseduralarini testlashtirish uchun qaror nazoratining faraz qilinadigan samaradorligiga va nazorat protseduralarini tekshirish uchun qo’shimcha xarajatlarga bog’liq bo’ladi.
  
• 
  Katta tanlov qabul qilinishi mumkun , agar auditorda dastlabki tanlov reprezentativ bo’lmaganligi haqida faraz qiliishga sabab bo’lmasa ehtimol iqtisodiy jihatdan foydali bo’lmaydi.
  

Nazorat riski bahosi dastlab rejalashtirilganidan yuqori qilib belgilanishi va tabiati, vaqtni tanlash va/yoki bog’liq mustaqil testlar darajasi o’zgarishi mimkun. Agar og’ishning ehtimoliy darajasi yuqori chegarasi layoqatsizlikning yo’l qo’yiladigan darajasidan o’ta kuchli ortib ketmasa, bu modifikatsiya o’ta ahamiyatsiz bo’lishi mumkun. Masalan, agar yuqori chegara 5.4%ni chidash mumkun bo’lgan daraja 5% ni tashkil etsa, o’ta kichkina modifikatsiya talab qilinadi.

• 
  Auditor nazorat og’ishi harakterini tahlil qiladi va moliyaviy xisobotda yuz berishi mumkun bo’lgan xatoliklar va xatoliklarning sabablari kabi asoratlarini aniqlaydi va xarakter, vaqtni tanlash va/yoki rejalashtirilgan mustaqil testlashtirish darajasini moslashtiradi.
  

7-qadam. Tanlab olish jarayonining hamma bosqichlarini hujjatlashtirish
Avvalgi hamma qadamlar va tanlab olish (tanlov) jarayoni bilan bog’liq qarorlar tegishli nazoratni va xulosalarni bir xilda saqlashni ta’minlash uchun hujjjatlar bilan rasmiylashtirilishi zarur, (bilmasdan) qilingan xatolar bo’lib moliyaaviy xisobotlar yoki xo’jalik operatsiyalari schetlari qoldiqlarida mavjud bo’ladi .

3.3. Monetar tanlash (Monetar Unit Sampling)

Monetar tanlash (MUS) o’zida tanlov atributlarni baholash asosidagi tanlov metodini aks ettiradi, lekin unda nazorat layoqatsizligi darajalari emas, dollar bilan bog’lik xatoliklar ishtirok etadi. MUS tanlab olishning keng foydalaniladigan statistik metodi xisoblanadi. Chunki u tanlovning samarali miqdoriga olib keladi va schet qoldiqlarining dollar qiymatiga jamlanadi. U audit sohasida foydalanish uchun maxsus ishlab chiqilgan va dollarli birliklar tanlovi, PPS va o’zgaruvchan tanlovlarning birlikdagi atributlari kabi turli xil nomlariga ega bo’lgan. MUS xatolar kamligi yoki umuman, kutilmayotgan vaziyatlarda oshirib yuborishga testlashtirishda ayniqsa, samarali bo’lishi uchun ishlab chiqilgan.