Mavzu: Auditorlik tashkilotlarining huquqlari majburiyatlari va javobgarliklari Reja: Kirish

Auditorlik tashkilotining javobgarligi. «Auditorlik faoliyati to’g’risidagi» Qonunning 8 moddasiga muvofiq auditorlik tashkilotlari auditorlik tekshiruvi buyurtmachilari, xo’jalik yurituvchi sub’ekt va moliyaviy hisobotdan boshqa foydalanuvchilar oldida moliyaviy hisobot hamda xo’jalik yurituvchi sub’ektning boshqa moliyaviy axboroti to’g’risida noto’g’ri yakundan iborat bo’lgan auditorlik xulosasini tuzish oqibatida ularga etkazilgan zarar uchun javobgar bo’ladi.
Auditorlik tekshiruvini sifatsiz o’tkazganlik yoki lozim darajada o’tkazmaganlik oqibatida xo’jalik yurituvchi sub’ektga va (yoki) auditorlik tekshiruvining buyurtmachisiga etkazilgan zarar, shu jumladan boy berilgan foyda, qonun hujjatlarida belgilangan tartibda qoplanishi shart.
Shuningdek, auditorlik tashkilotining javobgarligi O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi 336 moddasiga muvofiq ikki taraflama shartnomani bajarmaslik oqibatida ham vujudga keladi. Unda ko’rsatilishicha: agar ikki taraflama shartnomada bir taraf o’zi javobgar bo’lgan vaziyat tufayli uni bajarishi mumkin bo’lmay qolsa, ikkinchi taraf, basharti qonunda yoki shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo’lmasa, shartnomadan voz kechishga va shartnomaning bajarilmasligi tufayli etkazilgan zararni undirib olishga haqli.
Auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun litsenziya uni bergan davlat organi tomonidan quyidagi hollarda bekor qilinishi mumkin: auditorlik tashkiloti litsenziyani bekor qilish to’g’risida ariza bilan murojat qilganda; litsenziya soxta hujjatlardan foydalanilgan holda olinganligi fakti aniqlanganda; maxsus vakolatli davlat organining litsenziya berish to’g’risidagi qarori noqonuniyligi aniqlanganda; agar auditorlik tashkiloti unga litsenziya berish to’g’risidagi qaror qabul qilingani haqida xabarnoma yuborilgan (topshirilgan) paytdan e’tiboran uch oy muddat ichida maxsus vakolatli davlat organiga litsenziya berganlik uchun davlat boji to’langanligini tasdiqlovchi hujjatni taqdim etmagan yoki litsenziya shartnomasini imzolamagan bo’lsa.⁷
25.02.2021 yildagi «Auditorlik faoliyati toʻgʻrisida»gi OʻRQ-677-son Qonunning qabul qilinishidan maqsad auditorlik faoliyatini tartibga soladigan hujjatlarni unifikatsiyalab va tizimlashtirib yagona normativ-hujjatga jamlashdir.
Qonunda quyidagi tushunchalar qoʻllanilgan:

• 
  auditorlik tashkiloti – auditorlik tekshiruvlarini oʻtkazish va turdosh хizmatlar koʻrsatish boʻyicha auditorlik faoliyatini amalga oshiruvchi tijorat tashkiloti;
  
• 
  renking – auditorlik tashkilotlarining faoliyatini tavsiflovchi muayyan koʻrsatkichlar boʻyicha guruhlarga ajratilgan auditorlik tashkilotlarining tartibga solingan roʻyхatlarini shakllantirish;
  
• 
  auditorlik tashkilotlarining reyestri va auditorlar va boshqa tushunchalar.
  

Auditorlik faoliyati sohasidagi asosiy prinsiplar yoritib berilgan.Belgilanishicha, auditorlik faoliyati audit, sifat nazorati, tahliliy tekshiruvlar, ishonchni ta’minlaydigan topshiriqlar, turdosh хizmatlarning хalqaro standartlari asosida amalga oshiriladi. Standartlar Xalqaro buхgalterlar federatsiyasining Audit va ishonchni ta’minlaydigan topshiriqlarning хalqaro standartlari boʻyicha kengashi tomonidan e’lon qilinadi. Auditning хalqaro standartlarini Oʻzbekiston hududida qoʻllash uchun ularni tan olish tartibi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Auditorlik faoliyati sohasidagi davlat siyosatining asosiy yoʻnalishlari hamda Vazirlar Mahkamasi, Moliya vazirligi, MBning auditorlik faoliyati sohasidagi vakolatlari belgilandi.Shuningdek auditor malaka sertifikatini olish va uning amal qilish muddatini uzaytirishni tartibga soluvchi normalar belgilandi.⁸
Auditorlik faoliyatini litsenziyalash talabi bekor qilindi. Auditorlik tashkiloti oʻzi haqidagi ma’lumotlar Auditorlik tashkilotlarining reyestriga kiritilgan sanadan e’tiboran auditorlik faoliyatini amalga oshirishga haqlidir. U, avvalgidek, qonunchilikda nazarda tutilgan istalgan tashkiliy-huquqiy shaklda, aksiyadorlik jamiyati bundan mustasno, tashkil etilishi va oʻz faoliyatini amalga oshirishi mumkin. Bunda majburiy tartibda quyidagi shartlarga rioya etilishi lozim:

• 
  auditorlik tashkiloti oʻzi uchun asosiy ish joyi boʻlgan auditorlarning eng kam soni shtatdagi 4 nafar auditordan iborat boʻladi;
  
• 
  auditorlik tashkilotining ustav fondi (ustav kapitali) auditorlik tashkiloti oʻz faoliyatini amalga oshirishda bevosita foydalaniladigan mol-mulkdan, shu jumladan pul mablagʻlaridan shakllantiriladi;
  
• 
  ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) auditorlarga (auditorga) tegishli boʻlgan ulush kamida 51%ni tashkil etishi kerak (auditorlik tashkiloti – chet el auditorlik tashkilotining filiali yoki shu’ba хoʻjalik jamiyati tashkil etilgan hollar bundan mustasno);
  
• 
  auditorlik tashkilotiga faqat oʻzi uchun mazkur auditorlik tashkiloti asosiy ish joyi boʻlgan auditor rahbar boʻlishi kerak. 
  

Ushbu talablarga muvofiq boʻlmagan taqdirda, auditorlik tashkiloti nomuvofiqlik yuzaga kelgan kundan e’tiboran 5 kun muddatda vakolatli davlat organini bu haqda yozma yoki elektron shaklda хabardor qiladi va yuzaga kelgan nomuvofiqlikni koʻrsatib oʻtilgan sanadan e’tiboran 3 oydan koʻp boʻlmagan muddatda bartaraf etishi yoхud auditorlik faoliyatini tugatish toʻgʻrisida qaror qabul qilishi shart. Nomuvofiqlik bartaraf etilguniga qadar auditorlik tekshiruvlari oʻtkazilishi taqiqlanadi.
Auditorlik tashkilotining huquqlari, majburiyatlari va javobgarligi, shuningdek majburiy auditorlik tekshiruvlarini oʻtkazadigan tashkilotlar roʻyхatiga tuzatishlar kiritildi. Endi hisobot yili yakunlariga koʻra quyidagi shartlardan bir vaqtning oʻzida ikkitasiga javob bergan tijorat tashkilotlari: aktivlarining balans qiymati BHMning 100 ming baravari miqdoridan ortiq, mahsulotlarni (ishlar, хizmatlarni) realizatsiya qilishdan olingan tushumi BHMning 200 ming baravari miqdoridan ortiq, хodimlarining oʻrtacha yillik soni 100 nafardan ortiq boʻlsa, majburiy auditorlik tekshiruvidan oʻtishi lozim.
Majburiy auditorlik tekshiruvini oʻtkazadigan auditorlik tashkilotlariga qoʻyiladigan talablar, shuningdek хoʻjalik yurituvchi sub’yektlarga tekshiruvdan oʻtishdan boʻyin tovlaganligi uchun javobgarlik choralari belgilandi.
Shuningdek auditorlik tashkilotlari tomonidan koʻrsatiladigan turdosh хizmatlar roʻyхati belgilandi, ular jumlasiga quyidagilar kiritildi:

• 
  buхgalteriya hisobini yoʻlga qoʻyish, qayta tiklash, yuritish va moliyaviy hisobot tuzish, buхgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobot tuzish masalalari boʻyicha maslahat berish;
  
• 
  yuridik shaхsning taftish komissiyasi (taftishchisi), investitsiya aktivlarini ishonchli boshqaruvchi vazifalarini amalga oshirish;
  
• 
  auditorlik tashkilotining shtatida soliq maslahatchisi mavjud boʻlganda yoхud shartnoma asosida uni jalb etgan holda, soliqqa oid qonunchilikni qoʻllash, soliqlar va yigʻimlar boʻyicha hisob-kitoblar, deklaratsiyalar tuzish yuzasidan maslahatlar berish va boshqalar.
  

Belgilanishicha, auditorlik tekshiruvlari natijalari boʻyicha faqat auditorlik хulosasi beriladi. Auditorlar va auditorlik tashkilotlarining reyestrini yuritish tartibi belgilandi.
Quyidagilar joriy etildi:

• 
  auditorlik ishi sifatining ichki nazorati – auditorlik tashkiloti tomonidan amalga oshiriladigan, uning auditorlari va хodimlari tomonidan Qonun talablariga rioya etilishini ta’minlovchi tartib-taomillarga asoslangan tashkiliy chora-tadbirlar tizimi. Ushbu nazorat auditorlik tashkiloti tomonidan auditorlik faoliyati standartlariga binoan amalga oshiriladi va auditorlik хizmatlari koʻrsatish chogʻidagi majburiy shart hisoblanadi.
  
• 
  auditorlik tashkiloti ishi sifatining tashqi nazorati – vakolatli davlat organi auditorlarning respublika jamoat birlashmalari bilan birgalikda amalga oshiradigan, auditorlik tashkilotlari tomonidan Qonun talablarini va auditorlik faoliyati standartlarini buzishlarni aniqlashga hamda kelgusida ularning oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar tizimi.
  

Xulosa
Yillik buxgalteriya (moliyaviy) hisobotlarni yuborishdan oldin tashkilot uni to'ldirishning to'liqligi va to'g'riligini tekshirishi kerak. Tekshiruvning yakuniy bosqichida ham mumkin bo'lgan nomuvofiqliklarni aniqlash va aniqlangan xatolarni tezda bartaraf etish mumkin. Hisobotni sinovdan o'tkazish tartibi tashkilot tomonidan mustaqil ravishda belgilanishi mumkin. Barcha shakllar tekshiriladi buxgalteriya hisobotlari qonun bilan belgilanadi.Maxsus e'tibor Hisobotda avtomatlashtirilgan tarzda tire qo'yilgan qatorlarga to'lash talab qilinadi. Bunday holda, tashkilot haqiqatda bunday "chiqib ketgan" ko'rsatkichlarga olib keladigan operatsiyalarni amalga oshirmaganligiga ishonch hosil qilishingiz kerak.Hisobotning ishonchliligi.Noto'g'ri ma'lumotlar hisobot berish eng dahshatli oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shu bilan birga, ishonchlilik tushunchasi qonun hujjatlarida belgilanmagan. Audit nuqtai nazaridan, bu tushuncha foydalanuvchilarga uning asosida xo'jalik yurituvchi sub'ektlar faoliyati natijalari to'g'risida to'g'ri xulosalar chiqarish va shu xulosalar asosida qarorlar qabul qilish imkonini beradigan buxgalteriya hisobi ma'lumotlarining aniqlik darajasi tushuniladi.
Moliyaviy va samaradorlik tekshiruvi natijalari bo'yicha chiqarilgan hisobotlarning mazmunida ham farqlar mavjud. Moliyaviy audit natijalari bo'yicha xulosalar va sharhlar, qoida tariqasida, ular asos bo'lgan moliyaviy hujjatlar ilovasi bilan qisqacha standartlashtirilgan shaklda taqdim etilishi kerak. Shu bilan birga, samaradorlikni tekshirish natijalari bo'yicha hisobotlar odatda materialni taqdim etish shakli va xarakterida bir-biridan sezilarli darajada farq qiladi va, qoida tariqasida, hujjatlar ularga ilova qilinmaydi.
Samaradorlik tekshiruvi natijalari to'g'risidagi hisobotlar munozarali materiallarni o'z ichiga olishi mumkin, chunki mablag'lardan foydalanish samaradorligi to'g'risidagi xulosa, masalan, ulardan maqsadli foydalanish to'g'risidagi xulosaga qaraganda sub'ektivroqdir. U ko'proq moliyaviy hujjatlarga emas, balki auditorlik sub'ektining samaradorligini tekshirish jarayonida to'plangan moliyaviy resurslardan foydalanish faoliyatini tavsiflovchi dalillar to'plamiga tayanadi.
Moliyaviy audit bilan solishtirganda samaradorlik auditi hisobotlarining xarakterli talabi shundaki, ular konstruktiv bo'lishi, moliyaviy resurslardan samarasiz foydalanishga olib keladigan tekshirilayotgan ob'ekt faoliyatining muayyan masalalari bo'yicha baholashni o'z ichiga olishi kerak.O'tkazilgan tahlil umumiy asos samaradorlik auditi va moliyaviy audit, shuningdek ular o'rtasidagi farqlar bugungi kunda biz ulardan birini almashtirish, ikkinchisiga qo'shish haqida emas, balki Rossiyada davlat moliyaviy nazoratining yangi turini joriy etish haqida gapirishimiz kerakligini ta'kidlashga asos beradi. Bundan tashqari, samaradorlik auditi nafaqat an'anaviy moliyaviy auditni to'ldirishi, balki davlat moliyaviy nazorati tizimini yangi mazmun bilan to'ldirishi kerak.Samaradorlik auditi bugungi kunda aksariyat xorijiy mamlakatlarda davlat moliyaviy nazorati tizimida o'z o'rnini mustahkam egallagan, ammo moliyaviy audit o'rnini bosa olmadi.Har qanday nazorat faoliyatini amalga oshirish, albatta, ikki bosqichni o'z ichiga olishi kerak, degan nuqtai nazar mavjud: moliyaviy audit va shundan keyingina samaradorlik auditi. Samaradorlik auditi "moliyaviy auditni o'z ichiga oladi, lekin natijalar va samaradorlikni baholash bilan bog'liq kamroq rasmiy jihatlarga ham e'tibor beradi" degan fikr mavjud.
Audit samaradorligini oshirish unga qo'yiladigan asosiy talablarga rioya qilishga asoslanadi. Bu talablarga quyidagilar kiradi:
1) iqtisodiy samaradorlik - asosan uning soddaligi tufayli erishiladi. Auditni amalga oshirishda qanchalik sodda va qulayroq texnika va usullardan foydalanilsa, uning samaradorligi shunchalik yuqori bo'ladi. Iqtisodiy tamoyil "minimal xarajatlar -" maksimal natija "turli shakllarda ifodalanishi mumkin. Bu tamoyilni amalga oshirish darajasi bo'yicha o'lchash va hukm qilish mumkin mahsuldorlik, rentabellik va rentabellik ko'rsatkichlari;
2) samaradorlik - miqdoriy ko'rsatkich bo'lib, xizmatlar narxining foydalanilgan resurslar qiymatiga nisbati bilan belgilanadi. Bu ko'rsatkich mehnat jarayonlarini o'rganishda ratsionalizatsiya tadbirlarining samaradorligini asoslash uchun ishlatiladi;
3) rentabellik - bu daromadning xarajatlarga yoki natijaning xarajatlarga nisbati. Ushbu ko'rsatkich investitsiyalar bilan bog'liq ratsionalizatsiya choralarining samaradorligini asoslash uchun ishlatiladi. Daromadlilikning ortishi hosildorlikning oshishi natijasidir;
4) rentabellik - auditorlik xizmatlaridan olingan foydaning foydalanilgan resurslar qiymatiga, shuningdek ustav kapitaliga nisbati - har bir tekshirilayotgan korxona bo'yicha analitik tarzda yoki har yili (shu jumladan soliqqa tortish) hisoblab chiqiladi;
5) qoplanish - auditorlik xizmatlarini ko'rsatishga yo'naltirilgan investitsiya mablag'lari miqdorining haqiqiy pul tushumlari miqdoriga nisbati sifatida hisoblanadi. Agar to'lov muddati birdan ortiq bo'lsa, u holda xizmat ko'rsatish auditorga qo'shimcha daromad keltirmagani uchun rad etilishi mumkin.
Yuqoridagi omillar auditorlik tashkilotining xo'jalik yurituvchi sub'ektning moliyaviy hisobotiga ta'sir etuvchi yoki ta'sir qilishi mumkin bo'lgan boshqa (auditorlik paytida aniqlanmagan) holatlar yo'qligi to'g'risidagi kafolatlarni taqdim etishini cheklaydi (maqbul, mutlaq ishonch darajasi bilan). Audit davomida xo'jalik yurituvchi sub'ektning moliyaviy hisobotidagi audit samaradorligini pasaytiradigan buzilishlar ob'ektiv va sub'ektiv sabablarga ko'ra e'tibordan chetda qolishi mumkinligini istisno etib bo'lmaydi.
Auditning samaradorligi va ta'siri ko'p jihatdan yaxshi nazariy tayyorgarlikka, katta amaliy tajribaga, chuqur hayotiy bilimga ega bo'lishi va eng qiyin vaziyatlarda harakat qila oladigan auditorlarning malaka darajasiga bog'liq. Zamonaviy auditor uchun faqat buxgalteriya bilimi etarli emas. Bundan tashqari, u nazorat va tarmoq auditi nazariyasi, nazariya va tarmoq auditi, nazariya va tarmoq hisobi, faoliyat tahlili bilimlarini o'z ichiga olgan maxsus bilimlarga ega bo'lishi kerak.

Auditorlik tashkiloti oldiga qo'yilgan vazifalarni muvaffaqiyatli hal etishning kaliti barqaror yuqori malakali mutaxassislar jamoasini tashkil etishdir. Hozirgi vaqtda amaliyot shuni ko'rsatadiki, auditorlik faoliyati uchun kadrlarni tanlash va tayyorlash, ushbu turdagi ishlarni malakali kadrlar bilan mustahkamlash dolzarb muammo hisoblanadi. Bugungi kunda maxsus iqtisodiy ma'lumotga ega bo'lmagan shaxslarni auditorlik lavozimlariga qabul qilishga ruxsat berilgan, kadrlar almashinuvi juda katta.