Mavzu: EGA va uning o'zbek tilshunosligidagi tadqiqi I. Kirish o'zbek tilshunosligida eganing mavqeyi. II. Asosiy qism

Egali va egasiz gaplar. Gapning grammatik asosi ega va kesimdan iborat bo'lsa egali gaplar, faqat kesim qismidan iborat bo'lsa egasiz gaplar deyiladi. Masalan: Men gullarni yaxshi parvarish qilyapman. Derazadan ko'chaga tikilaman.
Egali (ikki bosh bo'lakli) gaplarda ega ham kesim ham qatnashadi: Uquvi yoq har joyda qoqiladi. Chumchuqdan qo'rqqan tariq ekmaydi.
Egasiz gaplar shaxs tushunchasi ifodalanishiga ko'ra quyidagi turlarga bo'linadi: egasi yashiringan gaplar va egasiz gaplar.
Egasi yashiringan gaplarda gapning kesimi orqali uning bajaruvchisiga - shaxsiga ishora qilinadi: Katta tanaffusda zalga toplandik. Sanamay sakkiz dema.
Egasi yashiringan gaplar ikki turli bo'ladi: egasi (shaxsi) ma’lum gaplar va egasi (shaxsi) umumlashgan gaplar.
Egasi (shaxsi) ma’lum gaplarda gapning egasi matndan, nutq sharoitidan, kesimning shas-son shaklidan ma’lum bo'lib turadi. Bunday gaplarning kesimi 1- yoki 2-shaxs shaklida bo'ladi: Ota-onalarga yordam berdik. Otlarga qara, qarindosh.
Egasi (shaxsi) umumlashgan gapda kesimi 2-shaxs shaklida bo'lsa ham, ega real ifodalanmaydi, ko'pincha maqollarda qo'llaniladi, mazmunan uchala shaxsga taalluqli bo'ladi: Yer haydasang, kuz hayda. Avval o'yla, keyin so'yla.
Egasiz gaplarda ega umuman bo'lmaydi. Kesimdagi shaxs-son
qo'shimchalari orqali egani tiklab bo'lmaydi. To'nni bo'yga qarab bichadilar. Xom mevani yeb bolmaydi.
Egasiz gaplar 3 turga: shaxsi noma’lum gaplar, atov gaplar, so'z gaplarga bo'linadi.
Shaxsi noma’lum gaplarda kesim fe’l bilan ifodalanadi va ish-harakatni bajarishga imkoniyat, zaruriyat, shart, tilak, istak kabi ma’nolarni ifodalab keladi. Bunday gaplar kesimining eng muhim belgisi uning tarkibida egalik qo'shimchasining yo'qligidir. Bu gaplarda mantiqan ish-harakat bajaruvchisi mavjud bo'ladi, lekin uni gapda ifodalab bo'lmaydi. Masalan: Zalda chekib bo'lmaydi. Majlisda qatnashish kerak. Xonada shovqin qilinmasin.
Atov gaplarda narsa buyumning mavjudligi yoki voqea-hodisa atash yo'li bilan ifodalanadi. Atov gaplar so'zlovchi ko'z o'ngida biror voqea-hodisani, narsa-buyum, davr yoki joyni gavdalantirishga xizmat qiladi. Atov gapdan keyin uning mazmunini izohlovchi gap beriladi: Qish. Sovuq shamol esyapti. Atov gap yig'iq va yoyiq shaklda bo'ladi. Yig'iq atov gaplar bitta so'zdan iborat boladi: Bahor. Dalalarda ish qizg'in. Yoyiq atov gaplar aniqlovchi bilan kengayib keladi: Karimlarning uyi. Hech kim ko'rinmaydi.
Yoyiq atov gaplar kengaygan harakat nomli birikmalar bilan ham ifodalanishi mumkin: Sokin qishloq ko'chalarida sayr qilish. Bu mening bolalikdan sevimli mashg'ulotim. Atov gaplar asosan badiiy va publitsistik (ommabop) uslublarda qo'llaniladi. Qip-qizil saraton quyoshi. Muloyim jilmayib saxovat bilan nur socha boshladi.