Mavzu: Ona tili va oqish savodhonligi darslarida ilmiy ommabop asarlarni urganishda multimediyali vositallardan foydalanish mundarija kirish I bob. Ona tili va o'qish sohasining maqsad va vazifalari va ularning mantiqiy tafakkurni o’stirishdagi

1.2. Boshlang’ish sinflarda,fonetika, grammatika,to’g’ri yozuv va nutq o’stirish va ularning mantiqiy tafakkurga ta’siri
Boshlang’ich sinflarda ona tili o’rgatishdan asosiy maqsad bolalarning yosh xususuyati va yozma nutqini,tafakkurini amalga oshirish,ularni shahs sifatida shakllantira borishni amalga oshirish,ularda bilim olishga qiziqishni oshirish,faollik,mustaqillik mexnatsevarlik,qiyinciliklarni enga olish qobiliyatlarini o’stirish hisoblanadi.Bolalarning aqliy va nutqiy qobiliyatlarini muvaffaqiyatli o’stirish kelgusida fanlarni puxta o’zlashtirishlariga imkoniyat yaratadi.
Boshlang’ish sinflar “Fonetika”grammatika,to’g’ri yozuv va nutq o’stirish” dasturi boshqichi izchillik tamoyillari asosida tuzilgan bo’lib,foneika,grammatika imlodan beriladigan boshlang’ich ta’limotlar yuqori sinflarda o’qitiladigan ona tili va adabiyot, materillari bilan uzviy bo’glanadi.Ushbu dastur “Tovushlar va harflar”, “So’z””Gap”,”Boglanishli nutq” va “Xusnixat bo’limlarini o’z ichiga oladi.
Tovush va harflar.
Tovushlar va xarflarga oid asosiy bilimlar o’quvchilarning savod o’rgatish jarayonida o’rgangan amaliy bilimlariga asoslangan holda 1-2 sinflarda beriladi,ular haqidan ko’nikma va malakalar hosil qilinadi.Tovushlar va harflar,unli va undosh tovushlar,ularbning harfiy ifodasi,bo’g’in jarangli va jarangsiz undosh tovushlar haqida tushunchalar beriladi.
Bolalar shu bilimlar asosida aytilishi va yozilishi farq qiladigan so’zlar:a va o ,y va n tovushli so’zlarning aytilishi va yozilisi,so’z oxirida kelgan jaraghli b va d undoshlarning jarangsiz jufti, n va m undosh eshitilsa ham d va g harfining yozilishi, ayrim so’zlar oxirida kelgan g va m undoshlarning talaffuzida tushib qolishi,ammo yozuvda saqlanishi,yonma-yon kelgan ikki bir xil undoshli so’zlarning aqtilishi va yozilishini bilib oladilar.
3-4 sinflarda esa tovushlar va harflarga oid bilimlar chuqyrlashtiriladi,mustahkamlanadi.So’zlarni tovush harf tomonidan tahlil qilish takomillashtiriladi,bolalarda nutqni eshita olish qobiliyatini o’stirishga e’tibor kuchaytiriladi.Bular o‘z navbatida o’quvchilar savodxonligini oshiradi.Xatosiz ko’chirib yozish,eshitib yosish,yozganlarini mustaqil tekshirish ko’nikmalarni o’stiradi.
Tovushlar va harflar yuzasidan olib boriladigan ishlar kichik yoshdagi o’quvchilarning og’zaki va yozma nutq madaniyatini o’stirish va takomillashtirishga yo’naltiriladi.
Boshlang’ich sinflarda bolalarni har tomonlama rivojlantirishga ongli,ifodali o’qish,hisoblash,savodli o’qish va yozish,nutqini o’stirish va xulq madaniyatini shakllantirishga puhta zamin tayyorlaydi.
Boshlang’ich ta’lim o’rta umum ta’limning asosiy poydevoridir.O’quvchi boshlang’ch sinfda chuqur va puhta bilim olsagina yuqori sinflarda fanlarni yaxshi va a’lo darajada o’zlashtira oladi.Yangi DTS va dasturi yoshlarga ta’lim-tarbiua berishning vazifalarini hal qilishda o’qituvchiga,uning chuqur bilimliligi,g’oyaviy e’tiqodiga,kasb mahoratiga iste’dod madaniuatiga bog’liqdir.
Oq’uvchilarda mustaqil fikrlash ko’nikmasini ham o’stirishga o’qituvchi diqqat-e’tiborini qaratish shart.
O’qituvchining pedagogik jixatdan yahshi tayyorgarlik ko’rish o’itishda hal qiluvchi ahamiyatga egadir.Boshlangi’ch sinfning 1-sinfidan boshlab maktabga yangi qadam qo’ygan yoshlarni savodxon qilish har bir sinf o’qituvchisining burchi va vazifasidir.Buning uchun o’qituvchi va o’quvchi o’rtasida xamkorlik bo’lishi shart.
O’qituvchi har bir harfni o’rgatishda harf va tovush,harfni to’g’ri talaffuz qilish,o’tilgan yangi harf ishtirokida bo’f’inlar hosil qilish,bo’g’inlab o’qish va kiyinroq co’zlarni butuncha o’qish uchun o’uinlar asosida o’rgatish maqsadga muofiqdir.
Savod o’rgatish davrida oldindan kerak bo’lgan ko’rgazmali qurollarni tayyorlab darslarda o’rinli foydalanib analitik-sinimetik tovush metodini samarali amalga oshirish kerak.Savod o’rgatish davri uchun quyidagi ko’rsatmali qurollar tayyorlanadi.
1.Sinf harf kassasi 2.Sinf gorizontal polotnasi yoki magnit taxta.
3.Har bir o’quvchi uchun( yoki har bir partaga) harf kassa hamda termipolotnasi.
4.Kesma bo’g’inlar( har bir mavzuga alohida).
5.Tarqatma materiallar(so’zlar yozilgan kartochkalar
6.Rasnli alifbe(har bir harf uchun tayyorlangan rasmlar)
7.Kesma harflar( boshma bosh va kichik holda yozma harflar)
Alifbegacha bo’lgan davrda hamda savod o’rgatish jarayonida o’quvchilarda bor bo’lgan so’z boyligini yanada boyitib boriladi.Harf,tovush,bo’g’in,so’z,gap haqidagi tushcunchlar berish,so’zlarni bo’g’inlab to’laligicha to’g’ri,ravon o’qish idrok qilish ko’nikmalarin hosil qilinadi,alifbedan keyingi davrda so’zlarni to’g’ri,ravon.tez o’qish ko’nikmalarini ostirish bilan birga o’qiganlarni gapira olish,rasm asosida xikoya tuzish malakalari rivojlantiriladi.
Boshlang’ich sinflarda so’z leksik-grammatik tomonidan o’rganish,lug’at ustida ishlashga e’tibor beriladi.Lug’aviy mashqlar grammatik va to’g’ri yozishni o‘rganish bilan bog’liq holda olib bolriladi.O’quvchilar oqish,grammatika,to’g’ri yozuv imlodan materiallarni o’rganish bilan bog’liq holda so’zlar shaxs va narsalarning nomini,xarakatini,belgisini,sanog’i va tartibini ifodalovchi,yaqin va qarama-qarshi ma’noni bildirish,matnlarni har hil ma’noda ishlatilishini bilib oladilar,ular o’z fikrlarini to’gri va aniq ifodalashga,fikrga mos so’zlar tanlab olishga o’rgatib boriladi.
So’z turkumlarini o’rganishga 2-sinfda tayyorlanadilar.Ular kim? (kimlar?) nima?, nimaga? so’roqlariga javob bo’lgan shaxs va narsalar nomini qanday? qanaqa? qaysi? so’roqlariga javob bo’lgan,shaxs va narsalarning snog’i va tartibini,nima qildi?,nima qiladi? nima qilyapdi? so’rog’iga javob bo’lgan narsa va shaxsning harakatini ifodalashni bilib oladilar.Ularni ma’lum so’roq bera olishga u yoki bu so’roqqa javob bo’lgan so’z nimani ifodalashini aytib berishga o’rgatiladi.
3-sinda o’quvchilar o’zak va o’zakdosh so’zlar bilan tanishadilar.So’zning tarkibi,o’zak,so’z yasovchi va so’z o’rgartuvchi qo’shimchalar o’rganiladi.Oddiygina so’z yasalishi bilan ko’p ishlatiladigan -chi, la, siz,- zor,- li,- kor kabi qo’shimchalar ma’nosi bilan amaliy tanishtiriladi.
O’quvchilar so’z turkumi termin bilan 3-sinfda tanisahdilar.Ular ot,otning ma’nosi (shaxs predmetlrning nomini bildirishi) so’roqlari birlikva ko’plikda qo’llanishi sifat,uning ma’nosi) predmetning belgisini bildirish so’roqlari:son,uning ma’nosu (narsa,predmetning sanog’i va tartibini bildirishi) so’roqlari,bo’’lishli va bo’lishsiz fe’llari o’rganadilar.
4-sinfda o’quvchilar otlarning egalik qo’shimchalari bilan qo’llanishi,kelishik qo’shimchalari bular turlanishini va asosiy so’roqlariga qarab ularning bir-biridan farqlanisini,kelishik qo’shimchalarning yozilishini,sifat yuzasidan o’rganilganlar takrorlanib,qip-qizil,yum-yumshoq kabi sifarlarning son,uning ma’nosi,sanoq va tartib sonlar,ularning so’roqlari,tartib sonlarning yozilisini, kishilik olmoshlari,ularning uch shaxsda,birlik va ko’plik sonda qo’llanilishi,kelishiklar bilan turlanishini o’rganadilar.4-sinfda o’quvchilarga fe’llarning tuslanishi(shaxs-son qo’shimchalari bilan o’zgarish) [aqida tushunchalar beriladi.3-o’tgan hozirgi,kelasi zamonda qo’llanishi,o’tgan zamon qo’shimchasi (di) ning aytilishi va yozilishi ,qo’shimcha fe’llar va ularning yozilishi o’rgatiladi..Dasturning “Gap bo’lishida nutqda ko’proq ishlatiladigan va ammo,lekin,biroq,shunisg uchun bog’lovchilari bilan tanishadilar.
So’sning tarkibi va s’o’z turkumlarini o’rganish jarayonida turli so’z turkumlariga oid so’zlarning hilma-hil ma’nolarda qo’llanilishi hamda so’zni gapda,so’z birikmasida to’g’ri o’rini, aniq ishlatilisni bilib olishga yordam beradigan leksik mashqlar,shuningdek,o’quv yili davomida o’rganiladigan,imlosi qiyin so’zlarning yozilishini bilib olishga ko’maklashadigan lug’aviy-imloviy mashqlar o’tkaziladi.O’quvchilar darslikda berilgan lug’tadan,boshlang’ich sinflar uchun nashr etilgan imlo lug’atidan foydalanishga o’rgatiladi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilariga gap haqida,gapning ifoda maqsadiga ko’ra turlari,darak,so’oq,buyruq gap) haqida,xis-hayojon bilan aytilgan gaplar,gapning mazmuniga ko’ra oxiriga nuqta,so’roq va undov belgisining qo’yilisihi haqida,gap bo’laklari, gapda so’z birikmalariga ajratish haqida, dastlabki ma’lumotlar tort o’quv yili davomida izchillik bilan berib boriladi.
Birinchi sinfda o’quvchilar nutqdan gapni ajratib olishga,gapni alohida so’zdan farqlashga,gapni o’qiganda ohangga rioya qilishga,ta’lim tayyorgarlikdan so’ng gapning birinchi so’zini bosh harf bilan boshlab yozilgan va oxiriga nuqta qo’yishga o’rganadilar.
Ikkinchi sinfda esa oldingi sinfda berilgan bilimlar yangi til materiallari asosida mustahkamlanadi,o’quvchilar gapning oxirida nuqtadn tashqari so’roq belgisi va undov belgisining ishlatishi bilan tanishadilar va oxirga qo’yilgan tinish belgisiga mos ohangda gapni o’qishga o’rganadilar.
Uchinchi sinfda gapning ifoda maqsadiga ko’ra turlart(darak,so’roqbuyruq gap) shuningdek,ayrim gaplarning,his hayojon bilan aytilishi va oxiriga undov belgisining qo’yilishi haqida tushuncha beriladi,ularning o’gzaki va yozma nutqda qo’llashga o’rgatiladi.Gap bo’laklari ega kesim va ikkinchi darajali bo’laklar mavzulari ham o’rganiladi.
To’rtinchi sinfda ammo,lekin,biroq bog’lovchilari yordamida bog’langan va bog’lovchilarsi qo’llangan uyshiq bo’lakli gaplar o’rganiladi.O’quvchilar uyshiq bo’laki gaplarni sanash ohangida o’qishga,ammo,lekin,biroq bog’lovchilari bilan bog’langan uyushiq bo’laklar orasida bog’lovchilardan oldin hamda bog’lovchilarsiz bog’langan uyshiq bo’laklar orasida vergul qo’yib yozishga,uyshiq bo’lakli gaplardan og’zaki va yozma nutqda foydalanishga o’rganadilar.
Boshlang’ich sinflarda olib boriladigan ta’limiy ishlarning asosiy yo’nalishlaridan biri o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqini o’stirish, muomala odobini shakllantirish hisoblanadi.
O’quvchilar nutqini ostirish ustida ishlash savod o’rgatichning birinchi kunlaridanoq boshlanib,o’qish va ona tili darslari,atrofimizdagi olam,matematika va boshqa fanlar,cinfdan tashqari mashg’ulotlar bilan bog’liq holda uzchillik bilan davom ettiriladi.Nutqiy mashqlardan bog’lanishli nutqqa oid og’zaki va yozma mashqlarga alohida ahamiyat beriladi.”Sinfda,sinfdan tashqari oqish va nutq o’stirish dasturiga ko’ra o’qilga matnni qayta hikoyalash(og’zaki bayon) oqiganlar,ko’rgan bilganlari,eshitganlari asosida ogh’zaki hikoya tuzish(insho)ga oid og’zaki mashqlar o’tkaziladi.
Fonetika,grammatika,imlo va nutq o’stirish dasturiga ko’ra kichik yoshdagi o’quvchilarning yoshlariga mos ravishda namuna asosida matn tusidhga va uni lug’aviy-imloviy tayyorgarlikdan so’ng o’qituvchi yordamida yozish(bayon) ga doir ko’rgan bilganlari,o’qiganlari,kuzatishlari asosida matn tuzishlariga,ya’ni inshoga oid mashqlarni bajarishga o’rgatib boriladi.
Fonetika, grammatika, imlo va nutq o’stirish dasturiga ko’ra kichik yoshdagi o’quvchilarning yoshlariga mos-ravishda namuna asosida matn tuzishga va uni lug’aviy -imloviy tayyorgarlikdan so’ng o’qituvchi yordamida yozishga doir ko’rgan bilganlari, o’qiganlari, kuzatishlari asosida matn tuzilmalariga, ya’ni inshoga oid mashqlarni bajarishga o’rgatib beriladi.
O’quvchilarning o’zgalar fikri va matnni ahglash malakalarini shakllantirishda quyidagi uslublardan foydalanish mumkin
Ona tili darsida o’tgan soatda o’tilgan “ish xarakatini boshqalarga so’zlab” mavzuni takrorlash va o’quvchining o’zlashtirishini aniqlash maqsadida sinfsagi o’quvchilarga o’tilgan mavzuga mos vazifa beriladi.Sinf taxtasiga bahor fasli tasvirlangan rasmni ilib qo’yiladi.Rasmdagi ish xarakatini bildirgan so’zlarni topib yozish kerakligi aytiladi.
-keldi, isidi, oqdi, chiqardi,ochildi,ekildi,parvarish qilindi,ochdi kabi so’zlar tanlab yoziladi,O’quvchilar yozilgan so’zlarni o’qiydilar.Savollar beriladi.
-nima uchun bu so’zlarni yozdingiz?
-fe’l qanday so’roqlarga javob bo’ladi?
-fe’l deb nimaga aytiladi?
O’quvchilar fe’l haqida bilganlarni aytadilar.

-Bu so’zlar narsani ish xarakatini bildiradi.

-Fe’l nima qildi?nima qiladi?nima qilyapti? so’roqlariga javob bo’ladi.
-Fe’l narsani ish xarakatini bildirib nima qilgi?nima qiladi?nima qiluapti? so’roqlariga javob bo’ladi.
“Bahor” mavzusida hikoya yozish vazifasi beriladi.Sinfda qancha o’quvchi bo’lsa shunsha hikoya yozadilar. 3-4 o’quvchidan yozgan hikoyasi o’qitiladi.O’quvchilarga yana vazifa beriladi.
- Ish xarakatini bildirgan so’zlarni tagiga chizing.Vazifa o’qituvchi tomonidan nazorat qilib boriladi va qaysi so’zlarni ragiga chizganligini aniqlash maqsadida. o’quvchilardan so’raladi.O’qituvchi bu uslubda o’tilgan mavzuni qanday o’zlashtirganliklarini aniqlab bo’sh o’quvchilarni aniqlab oladi va dars jarayonida bu o’quvchilarga e’tibor qaratiladi.
Boshlang’ich sinflarda bayon va insho ta’limli xarakterda bo’ladi/ Bayon ham, insho ham kichik hikoya tarzida bo’lishi zarur.
1-sinfda 35-40 so’zli matn so’roq gaplardan tuzilgan tayyor reja asosida 3-sinfda 65-70 so’zli matn yuzasidan birgalikda mustaqil ravishda tuzilgan reja asosida bayon yozish,4-sinfda esa mustaqil reja tuzib shu asosida bayon yozish malakalari shakllanadi.
O’quvchilarni har bir darsda kitob bilan ishlashga(o’rganilayotgan mavzuni,kerakli koidani mashqni tezda topishga,mashq topshiriqlarini tartibi bilan izchil bajarishga) bajarilayotgan mashqning maqsadini (nimaga o’rgatinshini) tushuntirishga o’rgatish kerak.
O’quvchlarda bilish jarayonini faollashtirish va ona tilidan beriladigan bilimlarni puxta o’zlashtirish uchun ta’limiy o’yinlar qatnashadigan turli qiziqarli mashqlar,boshqotirma (krassvord-kataklarni harflar bilan to’ldirish o’ylangan so’zlarni topishga oid topishmoq), mustaqil ma’noga ega bo’lgan bir necha so’zdan tuzilgan so’zni topish(belboq,gultojixo’roiz) rebus-so’z yoki gapni shaki,harf,belgilar bilan ifodalaydigan topishmoq).
1.”Bo’g’in tuz” o’yini.
Uangi o’tilgan L harf ishtirokida bo’g’in tuzish Ala, lo, li, ochiq va al, ol, il kabi yopiq bo’g’in tuzadilar.
2. So’z top” oyini.
lo-la,al-la,o-na, a-na, o-la.
3. na na
A la O la