Mavzu: Zamonaviy iqtisodiy o’sish modellari Mundarija I. Kirish II. Asosiy qism

3. Tarixiy va sotsiologik modellar.
XX asrning 70-yillari boshlarida. ba'zi iqtisodchilar jamiyat taraqqiyotidagi mavjud tendentsiyalarni saqlab qolgan holda global falokatning muqarrarligi kontseptsiyasini ishlab chiqdilar. Shunday qilib, Rim klubining "O'sish chegaralari" ma'ruzasida prof. D.Medouz Yer aholisining tez o‘sib borishi, investitsiya tovarlari ishlab chiqarishning jadal rivojlanishi va sayyoramizning tabiiy resurslari tez sur’atlar bilan tugab borayotgani o‘rtasidagi qarama-qarshiliklarning keskinlashuvi munosabati bilan har kuni jahon tizimini doimiy o‘sish sur’atiga olib kelishini ta’kidladi. bu o'sish chegaralariga yaqinroq va yaqinroq. Sayyoramizning jismoniy chegaralari haqidagi hozirgi bilimimizga asoslanib, o'sish bosqichi keyingi yuz yil ichida tugashi kerak deb taxmin qilish mumkin. Bundan tashqari, ma'ruza muallifining fikricha, hozirgi tendentsiyalarni hisobga olgan holda, "o'sish chegaralari" ga erishish muqarrar ravishda ochlik, atrof-muhitning buzilishi, resurslarning kamayishi va boshqalar natijasida aholi va sanoat ishlab chiqarishining o'z-o'zidan qisqarishi bilan birga keladi. . Bunday vaziyatda, hisobot mualliflarining fikricha, chiqishning yagona yo‘li “nolga teng o‘sish”ni saqlab qolishdir.
"Nol o'sish" tarafdorlari, texnologik taraqqiyot va iqtisodiy o'sish zamonaviy hayotning bir qator salbiy hodisalariga olib keladi, deb ta'kidlaydilar: atrof-muhitning ifloslanishi, sanoat shovqinlari, zaharli moddalarning tarqalishi, shaharlar ko'rinishining yomonlashishi va boshqalar. Ishlab chiqarish jarayoni faqat tabiiy resurslarni o'zgartirganligi sababli, lekin ulardan to'liq foydalanmaganligi sababli, vaqt o'tishi bilan ular chiqindilar shaklida atrof-muhitga qaytadi. Shu sababli, "nol o'sish" tarafdorlari iqtisodiy o'sishni maqsadli ravishda ushlab turish kerak, deb hisoblashadi. Iqtisodiy o‘sish mahsulot va xizmatlar hajmining o‘sishini ta’minlashini e’tirof etgan holda, “nol o‘sish” tarafdorlari iqtisodiy o‘sish har doim ham hayotning yuqori sifatini yarata olmaydi, degan xulosaga kelishadi.
Shu bilan birga, D.Medousning muxoliflari va uning hamfikrlari - iqtisodiy o'sish tarafdorlari, bu o'sish o'z-o'zidan cheksiz ehtiyojlar va kam resurslar o'rtasidagi ziddiyatlarni yumshatadi, chunki iqtisodiy o'sish sharoitida infratuzilmani saqlab qolish mumkin, deb hisoblashadi. bu darajada keksalar, bemorlar va kambag'allarga yordam dasturlarini amalga oshirish, ta'lim tizimini takomillashtirish va shaxsiy daromadlarni oshirish.
Atrof-muhitga kelsak, iqtisodiy o'sish tarafdorlari atrof-muhitning ifloslanishi iqtisodiy o'sish natijasi emas, balki tashqi ta'sirlar bilan buzilgan noto'g'ri narxlarning natijasi deb hisoblashadi.
Bu muammoni hal qilish uchun ham qonunchilik cheklovlari yoki maxsus soliqlarni joriy etish, ham ifloslanish huquqi bozorini shakllantirish zarur.
U.Rostou moddiy ishlab chiqarishning ijtimoiy rivojlanishdagi yetakchi rolini, uning ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyoti bilan shartlashganini tan oldi hamda iqtisodiyot va jamiyat tarixiy evolyutsiyasining umumiy nazariyasini yaratishga urindi. 59 Y.Domar va R.Xarrodning keynschilar modeli makroiqtisodiy muvozanatning keynschilik nazariyasini tanqidiy qayta ishlash va rivojlantirish sifatida vujudga keldi. Iqtisodiy o‘sishning Y.Domar modeli keynschilik an’analariga xosligi va keynschilik fundamentiga asoslanganini aniqligini tan olgan, ammo shu bilan birga keynschilik modelining investitsiyalar va iqtisodiy dinamikaga tegishli qismiga o‘z hissasini qo‘shganligini ta’kidlab o‘tgan. R. Xarrod modelining maqsadi iqtisodiyot o‘sishining trayektoriyasini o'rganish hisoblanadi. Shuning uchun uning asosini akselerator nazariyasi tashkil etib, u investitsiyalar o‘sishini bunga sabab bo‘lgan daromad o‘sishiga nisbatini aniqlash imkonini beradi. Y.Domar mos davlat siyosati bilan bog‘liq bo‘lgan avtonom investitsiyalar bilan ish olib borgan bo‘lsa r. Xarrod esa-milliy daromad o‘sishi bilan bog‘liq ishlab chiqarish investitsyalari bilan olib borgan. Ishlab chiqarishni berilgan texnik sharoitlarida iqtisodiy o‘sish jamg‘armaga chegaraviy moyillik kattaligiga bog‘liq bo‘ladi, iqtisodiy tizimdagi dinamik muvozanat o‘z tabiatiga ko‘ra beqaror va uni to‘liq bandlik sharoitida ta’minlab turish uchun davlatning faol va maqsadli tadbirlari talab etiladi.
Bu U.U. Rostouning109 “Iqtisodiy o‘sish bosqichlari” (1961-yil) kitobida o‘zining yaqqol ifodasini topgan. Mazkur muallifhing konsepsiyasiga ko‘ra jamiyatning iqtisodiy o‘sishi asosida bir bosqichdan ikkinchisiga tarixiy o‘tishida quyidagi prinsipial farqlar mavjud: • iqtisodiyotning tarmoq tarkibi; • texnika taraqqiyotining darajasi; • jamg‘armaning milliy daromaddagi salmog‘i (jamg‘arma normasi); • iste’mol tarkibi va darajasi. U.U. Rostou rivojlanishning 5 ta asosiy bosqichlarini ajratib ko‘rsatgan: 1. An’anaviy jamiyat Bu qo‘l mehnat qurollariga asoslangan ibtidoiy va turg‘un qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi, iyerarxik ijtimoiy tuzilma, yer egalarining xukmronligi, fan va texnika darajasi Nyutondan avvalgi davrga xos bo‘Igan jamiyatdir. Mazkur bosqichda ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish imkoniyatlari cheklanganligi, bir tarafdan, iqtisodiy o‘sish sur’atlarining pastligi, ikkinchi tomondan, tug‘ilish darajasining yuqoriligi sababli daromadlar kamaygan. Shundan so‘ng aholi soni va daromadlar miqdori barqarorlashadigan xususiyatlar paydo bo‘lgan. Mazkur bosqichda milliy mahsulotni takror hosil qilishni kengaytirish uchun amalda shart- sharoit bo‘lmagan. 2. 0 ‘tish jamiyati yoki “parvozga tayyorgarlik”. Mazkur bosqich iqtisodiy o‘sish sur’atlarini keskin oshirishga zamin yaratgan. Bu paytda ishlab chiqarishda yangi texnologiyalar qoMlana boshlangan, kapital quyilmalar ko'paygan, “tadbirkorlaming yangi toifasi” paydo bo‘lgan, markazlashgan davlat tarkib topgan. Ushbu bosqichda ishlab chiqarishga fan yutuqlari joriy etilishi natijasida iqtisodiy yuksalish tezlashgan, kommunikatsiyalar va xalqaro savdo rivojlangan, qishloq xo‘jaligi va kon sanoatiga investitsiyalar kiritish ko‘paygan. 3. “Parvoz”. Bu kapital jamg‘arilishi salmog‘ning ortishi (kapital quyilmalar miqdori milliy daromadning 5,0 % dan 10,0% gacha ortadi) va jadal iqtisodiy o‘sish (ayniqsa, sanoatda), ishlab chiqarish usullarida tub o‘zgarishlar sodir bo‘ladigan sanoat inqilobi bosqichidir. Bevosita ana shu, uzoq muddat davom etmaydigan, lekin nihoyatda jo ‘shqin bo‘ladigan bosqich sanoat rivojlanishidan avvalgi davrdan sanoat rivojlanishi jamiyatiga o‘tishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. 4. “Yetuklik”. Ushbu bosqich sanoatning jadal rivojlanishi, kapital quyilmalar darajasi yanada ko‘payishi (milliy daromadning 20,0 % 280 gacha), fan va texnika yutuqlarini keng joriy etilishi, shahar aholisi salmog‘i aholi umumiy sonining 60,0-90,0% gacha yetishi, malakali mehnat ulushining ortishi xususiyatlariga egadir. 5. “Yuqori darajadagi ommaviy iste’mol davri”. Mazkur bosqichda jamiyatda avvalgi bosqichlardagidek ishlab chiqarish emas, balki iste’mol asosiy muammo bo‘ladi. Shu sababli xizmat ko‘rsatish va keng iste’mol mollari ishlab chiqarish iqtisodiyotning asosiy tarmoqlariga aylanadi, yangi o‘rta sinf hamda “umumiy farovonlik davlati” shakllanadi


Xulosa
Iqtisodiy o'sish jamiyatning asosiy maqsadlaridan biridir, chunki uning asosida aholi farovonligini oshirish va yangi ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal qilish mumkin. Iqtisodiy o'sish omillarining kombinatsiyasi marjinal mahsuldorlikni maksimal darajada oshirish muammosini hal qilishga bo'ysunadi. Bugungi kunda fan-texnika taraqqiyoti va inson kapitaliga investitsiyalardan foydalanish bilan bog'liq iqtisodiy o'sishning uzoq muddatli omillaridan foydalanish eng istiqbolli hisoblanadi.
Iqtisodiy o’sish yer, mehnat, kapital, ilmiy-texnika taraqqiyoti, institutsional omillar kabi ko’plab omillarga bog’liq. Yuqorida aytilganlarning barchasini hisobga olish nihoyatda qiyin, shuning uchun iqtisodiyot o'zini qanday tutishini oldindan aytish va undan ham ko'proq iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish usullarini to'g'ri qo'llash nihoyatda qiyin. Shuning uchun iqtisodchilar modellarni yaratishda ko'plab taxminlarni keltirib chiqaradilar, bu modelni soddalashtiradi, lekin natijani haqiqatdan uzoqlashtiradi.
Ushbu kurs ishida birinchi bo'lib Keyns modeli ko'rib chiqildi, chunki u o'tmish va hozirgi iqtisodiyotga katta ta'sir ko'rsatdi. Ushbu tushunchalarni zamonaviy amaliyotda to'liq qo'llashga to'sqinlik qiladigan ko'plab kamchiliklar qayd etildi.
Keyingi iqtisodchilar Xarrod va Domar Keyns modelini takomillashtirib, uni dinamik qildi, biroq model hali ham bir o'zgaruvchanligicha qolmoqda va nazariy jihatdan ko'proq ishlaydi.
"Qashshoqlikning shafqatsiz doirasi", "katta turtki" va "ikki kamomadli model" tushunchalari uchinchi dunyo mamlakatlari rivojlanishiga katta ta'sir ko'rsatdi. Biroq, "katta turtki" modeli davlatlar rahbarlari orasida eng katta e'tirofga erishdi. Bu model mukammal va uchinchi dunyo mamlakatlari muammolarini hal qiladi, deb aniq aytish mumkin emas. Hali ham ko'plab kamchiliklar, faqat nazariy jihatdan mavjud bo'lgan qoidalar mavjud, ammo amalda hamma narsa ancha murakkab.
Shu sababli, olimlarning iqtisodiy fanga qo'shgan ulkan hissasiga qaramay, faqat ushbu nazariy takliflarga tayanib bo'lmaydi, boshqa narsalar qatori, ishlarning haqiqiy holatini, har bir davlatning o'ziga xos xususiyatlarini alohida hisobga olish kerak.