''Maxsus fanlar'' kafedrasi Kurs ishi mavzusi: Mehnat unumdorligi o’sishining asosiy omillari va mehnat samaradorligini oshirish yo’nalishlari

T
T
q
T
i
W
Bu indeks faqat mehnat unumdorligi darajasi o’zgarishini aks ettiradi.

---

Ikkinchi omil, ya’ni sarf qilingan ish vaqti salmog’i o’zgarishi natijasida qay 
darajada mehnat unumdorligi o’zgarganligini aks ettiradi: 
W
W
I
:
I
=
Iw(dT)
Masala: 
Ikki brigada bo’yicha terilgan paxta va terimchilar haqida quyidagi 
ma’lumotlar berilgan. 
3-jadval 
Brigadalar bo’yicha terilgan paxta va terimchilar haqida ma’lumotlar 
Sentyabr
Oktyabr
Brigadalar 
Terilgan 
paxta, kg 
O’rtacha 
terimchilar soni, 
kishi 
Terilgan paxta, 
kg 
O’rtacha 
terimchilar soni, 
kishi 
i 
q
0
T
0
q
1
T
1
1 
75000 
50 
82000 
62 
2 
100000 
60 
130000 
78 
Birinchi brigada bo’yicha mehnat unumdorligi indeksi: 
%,
2
,
88
100
882
,
0
1500
1323
50
75000
:
62
82000
:
W
W
=
i
0
0
1
1
0
1
w






T
q
T
q
mehnat unumdorligi 11,8% ga kamaygan. 
Ikkinchi brigada bo’yicha mehnat unumdorligi indeksi: 
%
100
100
1
1667
1667
60
100000
:
78
130000
:
W
W
=
i
0
0
1
1
0
1
w






T
q
T
q
ya’ni, mehnat unumdorligi o’zgarmas. 
Ikkala brigada bo’yicha mehnat unumdorligi indeksi: 

---

%
18
,
95
100
9518
,
0
9
,
1590
:
3
,
1514
110
175000
:
140
212000
60
50
10000
75000
:
78
62
130000
82000
W
W
=
:
I
0
1
0
0
1
1
w
















T
q
T
q
ya’ni, 4,92%ga kamaydi. 
Bunday o’zgarishga qanday omil qay darajada ta’sir etganligini o’rganish 
maqsadida quyidagi hosildor indekslarni hisoblaymiz.
Doimiy tarkibli indeks: 
%;
8
,
94
100
948
,
0
140
7
.
132
140
78
7
.
54
78
62
78
1
62
882
.
0
I
1
1
w














T
T
i
w
faqat o’rtacha mehnat unumdorligi o’zgarishi natijasida umumiy mehnat 
unumdorligi 5,2 foizga kamaygan. 
Tarkibi siljish indeksi: 
%
6
,
103
100
036
.
1
948
,
0
9818
,
0
)
(





w
I
w
I
I
d
w
Ikkinchi brigadada mehnat unumdorligi yuqoriroq bo’lgan, sarf qilingan ish 
vaqti salmog’i oktyabr oyida sentyabrdagiga nisbatan (55,7 . 54,5) 1,2 punktga 
oshganligi umumiy mehnat unumdorligining qo’shimcha 3,6% oshishiga sabab 
bo’lgan.
Turli xil iste’mol qiymati ishlab chiqarilganda yoki iste’mol qiymatlar va 
xizmatlar bo’yicha umumiy mehnat unumdorligi dinamikasini o’rganish 
maqsadida, qiymat mehnat unumdorligi indeksidan foydalaniladi: 





0
0
1
1
0
1
:
W
W
=
w
I
T
p
q
T
p
q
Bu erda, R - o’zgarmas baho.
O’zgarmas baho turli xil iste’mol qiymatlarini umumlashtirish maqsadida 
«soizmeritel» tariqasida foydalaniladi: 
Shunday «soizmeritel» tariqasida t
n
– me’yor (norma) bo’yicha mehnat 
talabchanligidan ham foydalanish mumkin.

---

0
1
0
0
1
1
W
W
:
=
w
I





T
t
q
T
t
q
H
H
Bu indeksga ishlatilgan xomashyo qiymati t’sir ko’rsatmaydi. Vaqt birligida 
turli xil me’yor soatda ishlab chiqarish bilan farqlanadi: 


T
t
q
=
W
Н
Bu indeks mehnatni normallashtirish yaxshi tashkil etilgan ishlab chiqarishda 
qo’llaniladi.Bunda o’zgaruvchan va doimiy tarkibli mehnat unumdorligining 
indekslari qiymati, qo’shilgan qiymat bo’yicha ham, sof mahsulot bo’yicha ham 
aniqlanishi mumkin. Ko’pincha natural, qo’shimcha qiymat mehnat unumdorligi 
indeksidan korxona yoki firma darajasidagi mehnat unumdorligini tavsiflash, ya’ni 
qo’shilgan qiymat yoki sof maxsulotdan ayrim tarmoqlar yoki butun iqtisodiyot 
darajasidagi mehnat unumdorligini tavsiflashda foydalaniladi. 
Hozirgi kunda mehnat unumdorligi darajasi, dinamikasini tarmoqlar va butun 
iqtisodiyot bo’yicha tavsiflashda milliy hisoblar tizimi ma’lumotlaridan keng 
foydalaniladi. Global yoki total unumdorlik omillari indekslarini aniqlashda 
quyidagi ko’rsatkichlar, ya’ni sof ichki mahsulot , mehnat sarfi, oraliq iste’mol, 
asosiy kapital iste’moli va boshqa omillar sarfining dinamik qatorlarini joriy qoida 
qiyoslanadigan narxlarda oldindan tuzish tavsiya etiladi. Bunda sof ichki mahsulot 
omillari qiymati bo’yicha baholanadi.
Aytish lozimki, bazis davri uchun omillarning global unumdorligi birga teng, 
chunki mahsulotning narxlar omili bo’yicha qiymati omillar sarflari yig’indisiga 
teng. Boshqa davrlar unumdorligining darajalari qiyoslanadigan narxlar omilidagi 
mahsulot qiymatini omillarning qiyoslanadigan narxlardagi sarflariga bo’lishdan 
olinadigan natija sifatida aniqlanadi. Bu indekslarni hisoblashni soddalashtirish va 
har bir omilning yaqqol ta’sirini ko’rish maqsadida yuqoridagi indekslarga 
o’zgartirish kiritiladi:
1. 
O’zgaruvchan tarkibli mehnat unumdorligi indeksi: 


















0
1
0
0
1
1
T
0
T
1
T
0
1
0
0
0
1
1
1
0
0
1
1
0
1
w
d
d
W
d
:
T
:
T
:
W
W
=
I
W
d
W
d
d
W
T
W
T
W
T
q
T
q
T
T
T

---

Bu o’zgaruvchilar 
W =
q
T
. Bundan, 
q = W T
.
Shundan kelib chiqadiki,
W =
W T
T
0
0
0
0


W =
W T
T
1
1 1
1


, bu o’rtacha tortilgan arifmetik usul. 
O’rtachaning ayrim matematik xususiyatlaridan biri shundan iboratki, agar 
«soizmeritel» qandaydir bir xil doimiy songa ko’paytirilib yoki bo’linsa o’rtacha 
miqdor o’zgarmaydi. 
Shuning uchun T-uning salmog’i tenglashtirilib olinadi. 
Bu erda, birinchi omil (W
0
va W
1
); 
ikkinchi omil (
0
T
d
d
T0 
va 
1
T
d
). 
Birinchi omil ta’sirini o’rganish uchun ikkinchi omil o’zgarmas tarkibda 
olinadi. Doimiy tarkibli indeks: 










0
1
T
0
T
1
1
1
1
1
1
0
1
1
1
d
d
W
T
:
T
=
Iw
W
WT
T
W
T
W
T
W
Ikkinchi omilning ta’sirini o’rganish uchun birinchi omil o’zgarmas holda 
olinadi. Tarkibiy siljish indeksi: 












0
1
0
0
T
0
T
0
T
0
1
1
0
0
0
0
1
1
0
d
d
W
d
:
T
:
T
=
Iw(dT)
W
d
W
dT
dT
W
T
W
T
W
T
Doimiy tarkibli va tarkibi siljish indekslari o’zgaruvchan tarkibli indeksni 
hosilalari bo’lganligi uchun, ular orasida quyidagi bog’liqlik mavjud: 
)
(
W
W
W
I
/
I
=
I
d T
Yuqorida ko’rib chiqilgan turli xil usulda hisoblangan doimiy tarkibli indekslar 
natijalari turli xil bo’ladi: 
I
t
t
t q
t q
t q
t dq
dq
w
0
1
1 1
0 1
1 1
0
1
1












i T
T
t
w
1
1
1



0
1
T
T
1
d
W
d
W
w
I
0

---

Bu ikkala usulda hisoblangan indekslarga indekslashtirilayotgan ko’rsatkich 
turli xil o’zgarmas «soizmeritel»da olingan. 
Birinchi indeksga o’zgarmas mahsulot salmog’i (dq); 
ikkinchi indeksga o’zgarmas sarf qilingan vaqt salmog’i (dT). 
Tarkibiy siljish indekslari ham shu ikki usulda yuqorida ko’rilgan sababga 
ko’ra turlicha bo’ladi. 
Har xil sarf birliklariga nisbatan hisoblangan mehnat 
unumdorligi ko’rsatkichlari o’rtasidagi bog’liqlik. Mehnat sarfi birligi kishi

soat, 
kishi

kun, kishi

oy va kishi

yil demakdir. Demak, mehnat unumdorligi darajasi: 
o’rtacha soatlik, o’rtacha kunlik, o’rtacha oylik, o’rtacha yillik va hokazo bo’lishi 
mumkin.