Mелиораtив щидроэеолоэийанын
Yüklə 6,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
162 meteoroloqu De lya Hir tərəfindən bulaq sularının mənşəyinin öyrənilməsi üçün aparılmışdır. Rusiyada ilk dəfə 1893-cü ildə P.A.Kostıçev tərəfindən yaxşı avadanlıqlaşdırılmış (yağışölçən qurğular və kənd təsər- rüfatı botanika bağı daxil olmaqla) Şatilov təcrübə stansiya- sında lizimetrik qurğular quraşdırılmışdır. 1903 –cü ildə B.M.Velbel Plotyansk kənd təsərrüfatı təcrübə stansiyasında Odessa vilayətinin tipik qaratorpaq şəraiti üçün metal lizimetr- lərin bir neçə konstruksiyasını işləyib hazırlamış və quraşdır- mış, onların iş rejimini müqayisəli öyrənmiş, pozulmuş struk- tura malik və tökmə qruntların süzülmə qabiliyyətinin tədqi- qatını aparmışdır. Torpaq komponentlərinin transformasiyasında və bitki- lərin qidalanmasında atmosfer çöküntülərinin rolunun tədqi- qatına əsaslanan lizimetrik üsul isə ilk dəfə XVIII əsrin sonu – XIX əsrin əvvəllərində ingilis alimi Con Dalton tərəfindən tətbiq edilmişdir. Azərbaycanda lizimetrik tədqiqatlar ilk dəfə 1966-cı ildə Ə.Ə.Əlirzayev tərəfindən Muğan düzənliyində Cəfərxan təcrübə- balans sahəsində aparılmışdır. Ölçüsünə, formasına və materialına görə lizimetrlərin bir neçə konstruksiyası ayrılır. Lizimetrlər silindr, kub, parallele- piped və ya konus-qıf formasında olur. Onların divarları və dibi sukeçirməyən (beton, metal, kərpic, plastmass) və korroziyaya davamlı olmalıdır. Mayenin süzülməsi üçün lizimetrin dibini filtratın yığılmasına xidmət edən boruya doğru maili düzəl- dirlər və dibə drenləşdirici funksiya daşıyan çaqıl, çınqıl və ya qumdan ibarət qrunt tökürlər. Lizimetrdə suyun süzüldüyü torpaq qatının qalınlığı 20- 25 sm-dən bir neçə m-ə qədər çatır. Müqayisəli tədqiqat üçün lizimetrlər 10 və daha çox olmaqla, bir-birindən müəyyən məsafədə iki və daha çox cüt sıralarda qruplar üzrə yerləşdirilir. Lizimetrlər torpağa elə basdırılır ki, onların daxilində və xaricində torpağın səthi eyni 163 səviyyədə olsun. Süzülən suyun toplanması üçün olan qəbul- edicilər atmosfer çöküntülərindən və temperaturun kəskin dəyiş- məsindən etibarlı mühafizə olunan yeraltı qurğularda (dəhliz- lər, tranşeylər, çala) yerləşdirilir. Lizimetrlər (xüsusilə stasionar) laboratoriyalara yaxın olmaqla elə yerləşdirilir ki, normal işıqlanma təmin olusun. Quş- lardan, heyvanlardan qorumaq üçün isə onlar perimetr üzrə hər tərəfdən torla əhatə olunur. Son illər plastik lizimetrlər daha geniş tətbiq olunur. Be- ton və ya kərpic lizimetrlərin çoxillik təcrübələrin aparılması üçün tətbiqi məqsədəuyğundur. Belə lizimetrlər uzunmüddətli istifadə üçün nəzərdə tutulur. Bir qayda olaraq, bu lizimetr- lərin səthinin sahəsi 1- 2 m 2 və hətta 4 m 2 olur. İlk lizimetrlərdən biri 1903-cü ildə Rusiyada Kənd təsər- rüfatı institutunda P.F.Baranovun layihəsi əsasında qurulmuş- dur. Betondan hazırlanan və hər birinin tutumu 1 m 3 (1x1x1 m) bu lizimetrlər hər birində 12 ədəd olmaqla iki sırada bir- birindən 0,5 m məsafədə yerləşdirilmişdir. Ön divarları yeraltı dəhlizə çıxan bu lizimetrlərin arasında beton divarlar qoyulmuş- dur. Sıralar arasında yeraltı dəhliz düzəldirlər ki, həmin dəh- lizlərə də lizimetrlərin hər birinin müxtəlif laylarından növbəli filtrat qəbuledicilərilə borular çıxır. Qeyd etmək lazımdır ki, beton lizimetrlər yalnız tökmə qruntlar üçün sərfəlidir. Onlardan müxtəlif ölkələrin bir çox elmi-tədqiqat müəssisələrində müxtəlif bitkilər, gübrələr və torpaq tipləri ilə stasionar təcrübələrin aparılması üçün isti- fadə olunur. Metal lizimetrlər müxtəlif formaya (silindr, kub, paralle- lepiped) və tutuma malik olur. Onlar həm təbii, həm də tök- mə torpaqlarla işləmək üçün tətbiq olunur. Tökmə torpaqla təcrübədə metal listlərdən hazırlanmış və bəzən içərisi asfalt lakı ilə örtülmüş silindrik və parallelepiped formalı lizimetr- lər istifadə olunur. Bu lizimetrlərin dibində beton lizimetrlərdə olduğu kimi, çınqıl və qumdan ibarət drenaj yerləşdirilir. İçə- 164 risi torpaqla doldurulmuş lizimetrlər ya bilavasitə qrunta elə basdırılır ki, onun (lizimetrdə olan torpağın) səthi yer səthi ilə eyni səviyyədə olsun, ya da onu (lizimetri) qrunta basdırıl- mış, diametri bir qədər böyük olan digər bir metal silindrin və ya yeşiyin içərisinə yerləşdirirlər. Bu zaman xarici silindr qazılmış dərənin divarlarının bərkidilməsinə xidmət edir, daxili silindr isə bilavasitə lizimetr rolunu oynayır (şək.36, 37). a 165 b c Şəkil 36. Lizimetrlər: a - Torpağa basdırılmış lizimetrin təsviri; b - Lizimetrin sxematik təsviri; c - Təcrübə sahəsində torpaqda iki sırada yerləşdirilmiş lizimetrlərin plandan görünüşü. Yüklə 6,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|