Mелиораtив щидроэеолоэийанын
Yüklə 6,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
5 Meliorasiya – torpaqların süni surətdə yaxşılaşdırılmasını - nəmlik çox olan sahələrdə süni drenajın, nəmlik çatışmayan sahələrdə isə suvarmanın tətbiqi ilə torpaqların normal su-duz rejiminin təmin edilməsini, bunun əsasında isə məhsuldarlığınının artırılmasını nəzərdə tutur. Torpaqların meliorasiyası problemi uzun illər bir çox ölkə- lərin xalqlarının və hökümətinin diqqət mərkəzində olmuşdur. Hazırda yer kürəsində bir çox arid zonaların iri əraziləri suvarma meliorasiyasının tətbiqi ilə bataqlıqlaşmaya və şorlaşmaya məruz qalmışdır. Bu ölkələrdə kənd təsərrüfatı sahələrinin kifayət qədər böyük ərazisi qeyri-qənaətbəxş meliorativ vəziyyətinə görə öz münbitliyini itirmişdir. Suvarma meliorasiyası ilə əlaqədar meydana çıxan şoran- laşma və bataqlıqlaşma prosesləri yalnız Orta Asiya və Zaqaf- qaziyada deyil, həmçinin Afrika, Ərəbistan, Latın Amerikası, Avstraliyada, o cümlədən digər ölkələrdə də məlumdur. 1920-ci ilə qədər torpaqların şorlaşması və bataqlıqlaş- masında qrunt sularının əhəmiyyətli rolu haqqında melioratorların təsəvvürü yox idi. 30-cü illərdə məlum oldu ki, qrunt sularının üst layları bu proseslərə bilavasitə təsir edir və artıq 40-cı illərdə müəyyən edildi ki, qrunt sularının yalnız üst layları deyil, həm də 200 m-dən böyük qalınlığa malik horizontlar da torpaqların şorlaşması prosesinə təsir edir. Lakin əsas həlledici rol drenajsız suvarma sahələrində yatım dərinliyi az (1,5-2 m) olan yüksək minerallaşmaya malik qrunt sularına məxsusdur. Əgər belə ərazilərdə minerallaşmış qrunt sularının səviyyəsi süni drenajla aşağı salınmamışdırsa, onda bu suların buxarlanması həm tor- paqda, həm də qrunt sularında, suvarmanın və drenajın inten- sivliyindən asılı olaraq, duz toplanması prosesi ilə müşayiət olunur. Torpaqların suvarılması hələ mədəniyyətimizin əvvəllərin- dən tətbiq olunmuşdur. Bunu çox əsrlər əvvəl Orta Asiya, Za- qafqaziya, Hindistan, Misir, İraq, İtaliya, Çin, Əlcəzair, Tunis, 6 İspaniya, Meksika, Peru, ABŞ və s. ölkələrdə tikilmiş və indiyə- dək qorunub saxlanılan suvarma sistemlərinin qalıqları təsdiq edir. Hələ eramızın əvvəllərində Kür – Araz ovalığında yaşa- yan əhalinin sosial-iqtisadi həyatında suvarma əkinçiliyi aparıcı rol oynamışdır. VI-VII əsrlərdə tikilmiş Kavurarx, Hacı Hü- seynarx, Daşçayarx kanalları ölkəmizin ərazisində hələ qədim zamanlardan irriqasiya işlərinin aparılmasından xəbər verir. Mil düzənliyində inşa edilmiş iri suvarma kanalının qalıqları hələ də qalmaqdadır. Məlum olduğu kimi, XIX əsrin əvvəllərində müharibədən sonra Rusiya ilə İran arasında bağlanmış Gülüstan müqavi- ləsinə əsasən Şimali Azərbaycan Çar hakimiyyətinin əlinə keç- di, II Nikolay Rusiyanın bir qrup kəndlilərini əkinçiliyi və hey- vandarlığı inkişaf etdirmək üçün qida maddələri ilə zəngin və münbit torpaqlara malik Muğan düzənliyinə sürgün etdi. Kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan bu köçəri insanlar münbit torpaqlarda 1-3 il ərzində suvarma işi aparmış, lakin torpaq- larda şorlaşma prosesi intensivləşdiyinə görə (ərazinin təbii drenləşmə dərəcəsinin praktiki olaraq sıfra bərabər olması sə- bəbindən) başqa yerlərə kösürülmüş və yeni yaşayış sahələrin- də suvarmanın tətbiqi ilə kənd təsərrüfatının inkişafı ilə məş- ğul olmuşlar. O zamanlar bu insanların drenaj haqqında məlu- matı yox idi və yüksək minerallaşmaya malik qrunt sularının səviyyəsinin aşağı salınması yollarını tapa bilmirdilər. Beləliklə, respublikanın düzən ərazilərində suvarılan sahə- lərdə torpaqların şorlaşması prosesi sürətlə inkişaf edirdi. Güclü şorlaşmaya məruz qalan torpaqlar Muğan – Salyan və Cənub – Şərqi Şirvan düzənliklərində daha geniş yayılmışdı. Bu rayonlarda əsasən dəniz və kontinental mənşəli çöküntülər intişar tapmışdı. Bununla əlaqədar olaraq, bu ərazilərin torpaq- larınn duz tərkibi çox müxtəlif idi. Cənubi Muğanda - sulfatlı, Şimali Muğanda - xloridli, Salyan düzənliyində isə xlo- ridli - sulfatlı tip şorlaşma inkişaf etmişdi. 7 Əlverişsiz hidrogeoloji şərait, yüksək minerallaşma dərə- cəsinə malik qrunt sularının yer səthinə yaxın yatımı, bu su- ların yanlara yeraltı axınının praktiki olaraq olmaması, tor- paqların yüksək kapillyarlıq xüsusiyyətləri, intensiv buxarlan- ma və yüksək temperaturun hökm sürməsi bu bölgələrdə su- varma nəticəsində torpaqların şorlaşması prosesinin daha da intensivləşməsinə təkan verirdi. Qeyd edildiyi kimi, həmin illərdə xam torpaqların su- varma nəticəsində ikinci dəfə güclü şorlaşmaya məruz qal- ması səbəbindən kəndlilər yaşayış yerlərini tərk edərək başqa yerlərə köçməyə məcbur olurdular. Bununla əlaqədar olaraq, tikilən suvarma kanallarının xüsusi uzunluğunun çox olması, infiltrasiyanın artması qrunt suyu səviyyəsinin qalxmasına və torpaqların şorlaşması prosesinin sürətlənməsinə səbəb olurdu, bu isə öz növbəsində torpaqdan istifadə əmsalının azalmasına gətirib çıxarırdı. Beləliklə, insanlar belə kortəbii istismardan sonra tor- paqların meliorativ vəziyyətinin yaxşılaşdırılması sahəsində heç bir bilgiyə malik olmadıqdarı üçün bu məsələ uzun müddət diqqətdən kənarda qalmışdı. Nəhayət XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda mühən- disi tip meliorasiya və suvarma sistemlərinin tikintisinə başla- nıldı. 1860 - cı illərdə Muğan düzənliyində 220 min ha-a ya- xın torpaqların suvarılması layihəsi hazırlandı, lakin həyata keçirilmədi. Daha sonralar bu regionda müəyyən hidrogeoloji- meliorativ tədqiqatlar aparıldı və əsasən pambıqçılıq rayonla- rında bir sıra suvarma sistemləri tikilib istifadəyə verildi. Lakin bu dövrdə tikilən irriqasiya sistemlərində bir sıra çatışmazlıqlar mövcud idi. Onların inşası zamanı torpaqların şorlaşması təhlükəsi (ərazinin təbii drenləşmə dərəcəsinin ptak- tiki olaraq, sıfra bərabər olması səbəbindən) nəzərə alınmamış, kollektor-drenaj şəbəkəsi (KDŞ) tikilməmişdi. Suvarmanın düz- gün aparılmaması, irriqasiya sistemlərinin tikintisindəki nöq- Yüklə 6,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|