Metaforaning mohiyati va turlari

Oriental Renaissance: Innovative, 
educational, natural and social sciences
(E)ISSN:2181-1784 
www.oriens.uz 
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 
3(4/2), April, 2023 
441 
1. Ekspressiya mavjud bo’lmagan (o’lik tilga xos, nopoetik) metafora.
2. Ekspressiya mavjud (tirik, nutqiy, badiiy, poetik) bo’lgan metafora.
Turli olimlarning qarashlari jamlanganda, ularning hammasi ham yuqorida qayd 
etilgan holatni metaforaning ekspressiv, noekspressiv bo’la olishini nazarda tutganini 
ko’rsatadi.
Ekspressiv metaforalar keng holda (istiqlol yo’li, Turkiston – umumiy uyimiz), 
noekspressiv metafora shaxsiy bo’lib qolishi ham mumkin. (Bola choynak 
jo’mragini ―choynakning burni‖ deb atashi, xatto shu bola uchun ham bir martalik 
akt bo’lishi mumkin). Bu misollar bir martalik va ko’p martalilik belgisining ham 
muntazam emasligini ko’rsatadi. Ekspressivlik, metaforaning nome’yoriyligi 
haqidagi qarashlar esa har qanday metafora asosida lisoniy me’yorlar yotishini 
nazardan chetda qoldirish natijasidir.
Quyidagi misollarga e’tibor qiling:
Ekspressiv metafora - hammaning nazarida hurriyatning chashmasi. Men 
qishloqqa ilm-ma’rifat urug’ini sochgani kelganman. (A.Qahhor).
Noekspressiv metafora - ...eshik og’zida qo’l bog’lab turgan ..., ayam o’choq 
boshida yig’lab o’tiribdi. (A.Qahhor).
Eshik og’zi yoki o’choq boshi noekspressiv metaforalarni hurriyatning 
chashmasi ilm-ma’rifat urug’i ekspressiv metaforalari bilan qiyoslasak, ular 
noekspressiv bo’lib qolgan emas, aslida ham hech qachon noekspressiv bo’lmagan.
Zamonaviy mualif ―rux parvozi atamasini o’z nutqiga olib kirar ekan, maqsad 
ko’tarinki uslubni ta’minlash bo’ladi, diniy qarashlarni isbotlash emas. 
Noekspressivlikni isbotlash uchun tilga xos bo’lgan asos qidirish lozim. Bizningcha, 
bu asos juda sodda bo’lib, nomlash jarayonida yotadi. Noekspressiv metafora 
shunchaki nomlashni, ekspressiv metafora nomlash va baholashni nazarda tutadi. 
Shuning uchun ham metaforaning ekspressiv va noekspressiv turlarini biz 
metaforaning nomlash jarayoni tabiatiga ko’ra turlari deb atadik.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
(REFERENCES)
1.
Арутюнова Н.Д. Языковая метафора (синт. и лексика). // Лингвистика и 
поэтика. – М., 1979. – С. 170.
2.
Тоҳиров З. Метафора лексема-семемасининг прагматик семаси. // Ўзбек тили 
ва адабиѐти. – 1983. - № 1. – Б. 74-77. 
3.
Лапасов Ж. Бадиий матн ва лисоний таҳлил. –Т.: Ўқитувчи,1995.
4.
Усмонов С. Метафора // Ўзбек тили ва дабиѐти. – 1964. - № 4. – Б. 34-36.