Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri Vüsalə Musalı
Yüklə 2,9 Kb. Pdf görüntüsü
|
Vüsalə Musalı. Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri 99 ardıcıllığına əməl olunurmu, bir hadisənin digəri ilə bağlılığı baĢa düĢülürmü? Mühakimələr nəzərdən keçirilərkən mühakimə və nəticə ara- sındakı struktur asılılığına istinad edilir. Əgər mühakimədə nə isə sübut olunursa, dəlillərin dəqiqliyi yoxlanılır. Təsviri səciyyəli mətnlərdə tərkib hissələrin faktiki materiallının yoxlanılması, mü- hakimələrdə isə bir fikrin digərindən törəməsinin qiymət-lən-diril- məsi həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Qeyri bədii ədəbiyyat əsərlərinin strukturu materialın ifadə olunmasının ardıcıllığı, onun müxtəlif hissələrinin qarĢılıqlı müna- sibətlərinin məntiqiliyi və mütənasibliyi ilə fərqlənir. Bu struktur predmetin inkiĢafının xarakteri və daxili məntiqi, əsərin janr xü- susiyyətləri, eləcə də, müəllifin ifadə tərzi ilə Ģərtlənir. Qeyd etdiyimiz kimi, janrından, həcmindən asılı olmayaraq məqalələri üç tərkib hissəyə ayırmaq olar: giriĢ, əsas hissə və nəti- cə. Əsərin giriş qismi oxucunu materialı qavramağa hazırlamalı- dır. Burada müəllif əsərin məzmununu, onun nəzərdən keçirilmə- sinin aspektlərini qeyd etməlidir. Redaktor bu hissənin yığcam halda əsərin əsas məzmununu təkrar etməməsinə nəzarət etməli- dir. Əsərin bu hissəsi oxucuda əsərə məqsədyönlü maraq oyatma- lıdır. Əsərin əsas hissəsinin vəzifəsi müəllif konsepsiyasını tam həcmdə əks etdirmək, əsərin məzmununu bütövlükdə açmaq, onun ideyasını gerçəkləĢdirməkdir. Bu struktur hissəsi predmet və yaxud hadisə haqqında material müəllifinin ifadə etdiyi tədqi-qatın təhlili və sintezi əsasında yeni biliyin formalaĢmasına xidmət edir. Əsərin nəticə qismi oxucu qavrayıĢının məntiqi və psixologi- yası baxımından zəruri olan sonluq rolunu oynayır. Burada araĢ- dırmanın nəticəsinə yekun vurulur, əsas nəticələr qısaca və dürüst ifadə olunur, məsləhətlər verilir, məsələnin bundan sonra da araĢ- dırılmasının mümkün yolları göstərilir. Vüsalə Musalı. Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri 100 Bəzən elmi jurnallarda nəzərə çatdırılması önəm kəsb edən hər hansı bir fikir, ifadə və ya cümlə səhifənin kənarında verilərək fərqləndirilir (Əlavə 30). Əsərin stukturunun redaktor tərəfindən qiymətləndirilməsi- nin baĢlıca meyarları məzmunun ifadə olunmasının bütövlüyü, sis- temliliyi, tələblərə uyğunluğu və əlaqəliliyidir. Tamlılıq prinsipi əsərin strukturunun qiymətləndirilməsinin dialektik vəhdəti kimi yanaĢılmasını, onların qırılmaz Ģəkildə və qarĢılıqlı əlaqədə nə- zərdən keçirilməsini tələb edir. Bu baxımdan elmi məqalənin strukturu onu təĢkil edən bütün komponentlərin vəhdəti, struktu- run hər bir elementi isə bütövlükdə məqalənin bir qismi kimi təm- sil olunmalıdır. Bu prinsipin pozulması materialın ifadə olunma- sında sistemsizliyə gətirib çıxarır. Sistemlilik meyarı məqalənin vahid məntiqi strukturunu ay- dınlaĢdırmaq, onun ayrı-ayrı fraqmentlərini sistemin qarĢılıqlı əla- qədə və qarĢılıqlı hərəkətdə olan elementləri kimi təqdim etmək imkanı verir. Həmin meyar ciddi qüsuru elmi məqaləni təĢkil edən müxtəlif elementlərin formal, mexaniki cəhətdən birləĢdirilməsini görmək və vaxtında aradan qaldırmaq imkanı yaradır. Uyğunluq meyarı bu və ya digər mətn fraqmentinin həcmi- nin onun məna əhəmiyyətinə, dərk olunma həcminə uyğunluğunun müəyyənləĢdirilməsini nəzərdə tutur. Bu prinsip əsərin struktu- runu onun mətnin oxucu tərəfindən qavrayıĢı xüsusiyyətlərinə uy- ğunluğu baxımından qiymətləndirmək imkanı verir. Bağlılıq meyarı materialın sistemləĢdirilməsinin müəllif prinsipini, mətnin müxtəlif hissələrinin mütənasibliyinin xarakteri- ni, müəllif tərəfindən seçilmiĢ ifadə olunma ardıcıllığının səmərə- liliyini aydınlaĢdırmaqda redaktora yardım edir. Redaktor əsərin strukturu üzərində iĢləyərkən müəllifə mate- rialın təqdim olunması ardıcıllığına, ayrı-ayrı fraqmentlərin nisbə- tinə dəyiĢikliklər etməyi təklif edə bilər. DüzəliĢ zamanı mətnin ti- pinin nəzərə alınması vacibdir. Belə ki, ifadənin təsviri tipi məz- muna xələl gətirmədən mətnin müxtəlif hissələrinin yerinin dəyiĢ- Vüsalə Musalı. Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri 101 dirilməsini mümkün hesab edir. Hekayə səciyyəli mətndə yerdə- yiĢmələri yalnız ifadədə xronologiyanı qorumaq Ģərtilə etmək olar. Əlyazmanın ədəbi səviyyəsi onun kommunikativ dəyəri, müəyyən üsluba və dil normalarına uyğunluğu mövqelərindən qiy- mətləndirilir. Təhlil gediĢində dil-üslub normalarının və üslubun müəllifə xas olan fərdi üsullarının pozulmasını fərqləndirmək lazımdır. Bu, redaktoru fərdi zövqlərinə uyğun olan düzəliĢlərdən çəkindirər, müəllif ifadəsinin redaktor ifadəsi ilə əvəzlənməsi təhlükəsini ara- dan qaldırar. Elmi məqalədə istifadə olunan leksik vasitələrin fərqləndirici xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bu vasitələr böyük məna tutumu olan, semantik cəhətdən yüklənmiĢ sözlərin yüksək faizinə malik- dir. ÜmumiləĢdirici sözlərdən də istifadə olunması səciyyəvidir. Bu cür sözlər tədqiqatın gediĢini və nəticələrini xülasə etmək üçün lazım olur. Mətnlərdə terminlər və terminoloji söz birləĢmələri mühüm yer tutur. Bunlar informasiyanın tutumlu, aydın və lako- nik tərzdə ifadə olunmasına, bu informasiyanın birmənalı surətdə baĢa düĢülməsinə yardım edir. Redaktordan terminologiyanın standartlaĢmasına, dövriyyəyə ilk dəfə daxil olunan, lakin mətnin kontekstindən anlaĢılmayan terminlərin izahına nail olunması tə- ləb edilir. Terminoloji məntiq xeyli dərəcədə çoxmənalılıq xüsusiyyəti- nə malik olduğuna görə yalnız yeni deyil, habelə hamı tərəfindən qəbul olunmuĢ terminləri də, izah etmək, onların müəllif tərəfin- dən hansı mənada iĢlədildiyini sübut etmək zərurəti meydana çıxa bilər. Ġfadənin qrammatik - üslubi vasitələrinin qiymətləndirilməsi redaktordan böyük diqqət tələb edir. Ġnformasiyanın tezliklə və adekvat surətdə qavrayıĢına adətən düzgün qrammatik formaya malik olan sadə bitmiĢ cümlələr yardım edir. Daxili əlaqələrin xeyli sayı ilə seçilən mürəkkəb, yüklənmiĢ, ağır cümlələr mətnin baĢa düĢülməsini çətinləĢdirir. Oxucu bu cür mətni nəzərdən keçi- Yüklə 2,9 Kb. Dostları ilə paylaş:
|