Metodologiyasi

Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. 4 2 -4 3 -b b .
80

---

^H ch oh lar tarixi), Abu B akrM uham m ad Ja’far an Narshaxiy to ­
monidan yozilgan va tarixi asarlari orasida nodir asar sanalgan 
«Tahqiq al viloyat* (V iloyatlarning tadqiqotlari), «Tarixi Buxoro» 
(Buxoro tarixi), «Axbor al-Buxoro* (Buxoro haqida xabarlar) ka­
bi asarlarni ham ko'rsatib o ‘tish m um kinki, ularda tarixiy vo- 
qealarning tahlili, sharhlari, tavsifi, hodisalarning falsafiy-man- 
tiqiy ifodalari o‘z aksini topgan.
Abu M uham m ad al Kufiyning (X asr) «Futuxi ibn A’sam*, 
arab tarixchisi va geografi, faylasufi Abu A hm ad ibn M uham m ad 
ibn Mushkuya (X asr-1 0 3 0 -у.) Abu Ali Miskovayxning «Adab al 
arab va-l-furs* (Arab va forslarning odob qoidalari), olti kitob- 
dan iborat bo‘lgan «Tahsil al axloq* kabi asarlarida insoniyat yax- 
lit o'tm ishining taraqqiyot om illari, ayrim xalqlarning a n ’analari, 
turm ush tarzi va hayot tajribalari aks ettirilgan bo‘lsa, olti jilddan 
iborat «Kitob tajorib ul-ulum* («Xalqlarning tajribalari haqida» 
nomli asarida m usulm on m am lakatlarining qadim zam onlardan 
983-yilgacha tarixi yoritib berilgan. M uham m ad Muso al-X oraz- 
miy (V III asr ikkinchi y a rm i-IX asr o ‘rtalari, Xorazm) «Kitob 
at-tarix», («Tarix kitobi*) 0 ‘rta Osiyoda yozilgan dastlabki tarix 
kitoblaridan biri bo'lsa, uning «Kitob al-surat al-arz* («Yer tas- 
viri kitobi) asarida 0 ‘rta Osiyo va unga yaqin joylashgan xalqlar, 
Kaspiy dengizi, Xorazm (Orol) dengizi va shu kabi geografik 
hududlar va joylarning ta’rif — tavsifi keltirib o ‘tilgan. A bulhasan 
Ali ibn M uham m ad M adoiniy (IX asr, A rabiston)ning «Kitob 
al mag'oziy* («Urushlar (tarixi) haqidagi kitob*), «Tarix al-bul- 
don* («M amlakatlar tarixi») kabi ikki yuzdan ortiq asar yaratgan 
bo'lib, bu asarlarning aksariyatida ilk o‘rta asrlarda m usulm on 
mamlakatlari va ularga tutash hududlardagi asosan siyosiy, har- 
biy, diplomatik tarix masalalalariga katta e’tibor qaratilgan. Yana 
bir arab tarixchisi Abulabbos A hm ad ibn Abu YA’qub ibn Ja’far 
ibn Vahb ibn Vadih al-K otib al-Abbosiy qalamiga mansub o ‘ta 
qimmatli mazmunga ega m anbalar sanalgan «Kitob al-buldon» 
(«Mamlakatlar haqida kitob*) ham da «Tarix* nomi bilan m ash- 
iiir bo lgan asarlar bo'lib, ularda arab xalifaligi tarkibiga kiritil-

---

gan bir qator m am lakatlar va xalqlar to‘g‘risidagi m a’lumotlar, 
bu m am lakatlarning geografik holati, yirik shaharlar va q al’alari, 
aholisi va uning asosiy m ashg‘uloti, urf-odatlari, ulardan olina- 
digan xirojning um um iy miqdori haqida qim m atli m a’lumotlar 
keltiriladi.
Yuqorida ko‘rsatib o ‘tilgan asarlar qatorida Abubakr A hm ad 
ibn Yaxyo Jabir al-B alazuriyning (IX asr) «Kitob futuh al-bul- 
don* («M am lakatlarning zabt etilishi*), Abu Yusuf Ya’qub ibn 
Ibrohim Kufiyning «Kitob ul-xiroj* («Xiroj solig‘i haqida kitob*), 
Abu Abdulloh M uam m ad al-Xorazm iy (X asr, Xorazm) «Ma- 
fotix ul-ulum* («Ilm larning kalitlari*), Abu M ansur Abdulma- 
lik ibn M uham m ad ibn Ismoil as-Saolibiyning (961—1038-yy., 
N ishopur) «Yatimat ad-dahr* yoki «Yatimat ad -d ah r fi mahosin 
ahl ul-asr* («Asr ahlin in g fozillari haqida zam onining durdo- 
nasi»), Abu N asr M uham m ad ibn Abdujabbor U tbiyning (961— 
1036-yy. Eron) «Tarixi Yaminiy*, Abulqosim ibn Havqal an-N a- 
sibiy — Ibn H avqalning (976-yilda vafot etgan) «Kitob ul-masolik 
va-l-m am olik* («Yo‘llar va m am lakatlar haqida kitob*) yoki ik­
kinchi qisqacha nom i «Kitob surat al-arz* («Yerning surati*), Abu 
Said Abulhay ibn Z ahhok ibn M ahm ud G ardiziyning (XI asr) 
«Zayn ul-axbor* («Tarixlar ziynati*), Abulfazl M uham m ad ibn al- 
Husayn al-kotib al-B ayhaqiyning (995-1077-yy., Nishopur) «Ta­
rixi M as’udiy* («M as’ud tarixi»), shuningdek, turli mamlakat- 
larda va turlicha davrlarda yashab ijod qilgan va keyingi asrlarda 
yaratilgan Shihobuddin ibn A hm ad ibn Ali M uham m ad Nasa- 
viyning (X III asr, Xorazm) «Siyrat as-sulton Jaloliddin Menk- 
burni* («Sulton Jaloluddin M enkburnining tarjim ai holi»), A’loid- 
din O tam alik ibn Bahouddin M uham m ad al-Juvayniyning (X III 
asr, G ‘arbiy Xuroson). «Tarixi jahonkushoy* («Jahongir (Chingiz- 
xon) tarixi*), Rashididdin Fazlulloh ibn Abulxayr al-Xamadoniy- 
ning (1247—1318-yil 18-iyul) «Jome’ ut-tavorix* («Tarixlar maj- 
muasi*), H am dulloh ibn A bubakr ibn A hm ad ibn N asr Mustavfiy 
Q azviniyning (1281—1350-y., Qazvin) «Tavorixi guzida* («Saylan- 
gan tarix*), N izom uddin Shom iyning m ashhur «Zafarnoma*si,
82

---