39
qilindi. 1889 yili fmn olimlari Eniseydan topilgan
ё
zma
ё
dgorliklar xaritasini
tuzdilar.
5.2.2.
Mwg’ulistondan topilgan bitiklar
Mwg’ulistondan topilgan bitiklar orasida Twnyuquq, Kul tegin,
Bilga xoqon
va Ongin muh’im wrin tutadilar.
Twnyuquq bitigi Ulan-Batordan 66 km janubi-sharqda, Bain Tsokto
manzilida joylashgan va ikkinchi turk xoqonligining asoschisi Eltarish xoqonning
(681-691-yy.) maslah’atchi sarkarda Twnyuquqqa atalgan va 712-716 yillari
ё
zilgan. 1897- yili rus olimi D.A.Klements (1848-1914) va uning xotini Elizaveta
Klementslar tarafidan ochilgan, V.V.Radlov (1899 y.), V.Tomsen (1922 y.),
X.Sheder (1924 y.), D.Ross (1930 y.) h’amda G.Aydarov (1971)
tarafidan yaxshi
wrganilgan va matni nemischa, daniyacha, inglizcha va ruscha tarjimalari bilan
chop etilgan. Obida G’.A.Abdurah’monov h’amda A.Rustamov tomonidan wzbek
tiliga qisqacha tarjima qilingan (1982 y.).
Kul tegin bitigi. Bilga xoqonning (716-734 yy.) inisi Kul tegin (731- yili
vafot etgan) sharafiga
ё
zilgan. Mwg’ulistonning Kosho Tsaydan vodiysida
Kwkshin
Wrxun dar
ё
si bwyidan rus arxeolog va etnograf olimi N.M.Yadrintsev
(1842-1894 yy.) tomonidan 1889 yili topilgan.
Bitik V.V.Radlov (1891 y.), A.Xeykel (1892 y.), V.Tomsen (1896 y.),
P.M.Melioranskiy (1897 y.), X.Sheder (1924 y.), S.E.Malov (1951 y.), G.Aydarov
(1971 y.)lar tomonidan nemischa, frantsuzcha, ruscha tarjimalarda chop etilgan.
G’.A.Abdurah’monov va A.Rustamov tomonidan wzbek tiliga qilingan qisqacha
tarjimasi (1982 y.) h’am bor.
Bilga xoqon bitigi. Kul tegin bitigidan 1 km janubi-g’arbda - Kwkshin
Wrxun dar
ё
si h’avzasida topilgan bu obida 735 yili bitilgan. Uni V.V.Radlov,
S.E.Malov, P.M.Melioranskiy va V.Tomsen tomonidan wrganilgan va chop
etilgan.
Ongin bitigi Mwg’ulistonning Kosho Tsaydan vodiysidan topilgan va
kimga atalganligi aniq malum emas.
Bazi fikrlarga qaraganda, yuqorida tilga
olingan Eltarish xoqon va uning xotini Elbiyga xotun sharafiga qwyilgan (735 y.),
boshqa fikrga kwra Qopag’on xoqonga (691-716-yy.), yana bir malumotga
(J.Klosson) qaraganda Bilga xoqonning h’arbiy boshliqlaridan Alp Eletmish
(taxminan 731 yilda wlgan) sharafiga qwyilgan.
Obida 1892 yili V.V.Radlov tarafidan (estompaji) va 1957 yili J.Kloson
tomonidan (inglizcha tarjimasi va tadqiqot bilan nashr qilingan.
Bulardan tashqari, Qarabalsag’un shah’ri (Ulan-Batordan taxminan 400 km
janubda joylashgan qadimiy shah’ar) xarobalaridan, Xayto Tamir, Chwyren,
Beyshin-Udzur, Bayan-Xwngur va
boshqa joylardan topilgan
ё
zuvlar h’am
muh’imdir.
Oltoydan topilgan bitiklardan Chorish, Katandi dar
ё
lari, Qwshog’och
h’amda tog’li noh’iyalaridan topilgan bitiklarni aytib wtish mumkin. Bular Wrxun-
Enisey bitiklaridan fvrqli wlaroq, etnografik materialga boydir. Oltoydan topilgan
ё
zuvlar P.M.Melioranskiy, E.R.Tenishev, A.K.Borovkov, K.Seydakmatov,
V.M.Nadelyaev h’amda D.D.Vasilev tomonidan elon qilingan.
40
Sharqiy Turkistondan topilgan bitiklar orasida Turfon voh’asidagi g’orlarga
joylashgan ibodatxona devorlariga
ё
zilgan bitiklar aloh’ida wrin tutadi.
Bitiklar
V.Tomsen tarafidan chop qilingan.
Qozog’iston h’amda Qirg’izistonda topilgan bitiklar (asrimizning 60-70-
yillarida topilgan) h’ali chuqur wrganilmagan. Bular orasida Talas voh’asidagi
(Ayritom, Teraksoy, Qulonsoy, Toldiqwrg’on, Urjor, Sirdar
ё
,
İ
la, Olma Ota,
Tolg’ar, Tinbas va h’okazo) topilgan bitiklar muh’im ilmiy ah’amiyat kasb etadi.
Qozog’iston h’amda Qirg’iziston h’ududidan topilgan bitiklarning bazilari
S.Sodiqov, M.E.Masson, A.N.Bernshtam, A.S.Omanjolov, G.Musaboev, Ch.
Jumag’ulov h’amda G.Karag’ulovalar tomonidan elon qilingan.
Qadimiy turk runik
ё
zuvlari (asosan sopol idishlarga
ё
zilgan) Farg’ona,
Oloy vodiysi h’amda Janubiy Wzbekiston va Tojikiston h’ududidan, yani
Bekobod,
İ
sfara, Marg’ilon, Farg’ona, Andijon, Quvasoy, Wsh, Wzgand,
Kofirnih’on, shuningdek Swg’ddan h’am topilgan va A.N.Bernshtam,
B.A.Litvinskiy, V.A.Bulatova, E.R.Tenishev, Yu.A.Zadneprovskiy tarafidan
wrganilgan.
Umuman,
qadimiy turk runik
ё
zuvlari xalqimiz tarixini
ё
ritishda juda
qimmatli manbadir.
Dostları ilə paylaş: