Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc
Yüklə 1,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
8.3.13. “Tarixi jah’onkushoy” “Tarixi jah’onkushoy” (“Jah’ongir (Chmngizxon) tarixi”) nomli yirik tarixiy asarni yaratgan tarixchi XIII asrda wtgan yirik olim va davlat arbobi Juvayniydir. Uning twla ismi Alouddin Otamalik ibn Bah’ouddin Muh’ammad al-Juvayniy. U 1226 yili G’arbiy Xurosonning Juvayn h’ududiga qarashli Ozodvor qishlog’ida badavlat va nufuzli si ё siy arbob oilasida tug’ilgan. Otasi Bah’ouddin Muh’ammad Xorazmshoh’ Alouddin Muh’ammadning Xurosondagi noibi bwlgan, mwg’ullar xuruji vaqtida Sulton Jaloluddin bilan birga ularga qarshi danglarda qatnashgan. Mwg’ullar 1221 yili Nishopurni ishg’ol qilgach, Bah’ouddin Muh’ammad Tusga qochib bordi va uning mustah’kam qalalaridan biriga yashirindi. Lekin qala h’okimi uni bandga olib mwg’ul lashkarboshilaridan Qwlbwlotga topshirdi. Qwlbwlot asirning malumotli va istedodli shaxs ekanligini anglab, uni tirik qoldirdi. Keyincha Bah’ouddin Muh’ammad mwg’ullar xizmatiga qabul qilindi va tovafotiga (1258 y.) qadar Xurosondagi mwg’ul h’okimlari Chintemur, Kirkwz, Arg’un og’a h’uzurida soh’ib devonlik vazifasida turdi. Bah’ouddin Muh’ammaddan ikki wg’il qoldi. Twng’ichi Shamsuddin Muh’ammad 1262-1283 yillari Erondagi mwg’ul h’ukmdorlari Elxonlardan Halokuxon (1256-1265 yy.) h’amda Abaqaxon (1265-1282 yy.)ning vaziri, soh’ib devon bwlgan va mamlakatning idtimoiy-si ё siy h’a ё tida katta rol wynagan. Bah’ouddin Muh’ammadning kenda wg’li Alouddin ё shligidan yaxshi wqidi, arab, fors, keyinchalik mwg’ul va uyg’ur tillarini mukammal wrgandi, wrta asr fanining bir talay soh’alarini puxta egalladi. U ё shligida ё q mwg’ul h’ukmdorlari xizmatiga qabul qilindi va Kirkwz h’amda Arg’un og’aning devonida xizmat qildi. Alouddin Otamalik Juvayniy Arg’un og’a bilan uch marta 1246-1247, 1249-1251, 1252-1253 yillari Mwg’ulustonga, Qoraqwrumga bordi. U 1256 yilning boshlarida Halokuxonning buyrug’i bilan İ smoiliylar h’ukmdori Rukniddin Hurshoh’ h’uzuriga Maymanduz qalasiga elchi bwlib bordi va unga qarshilik 82 kwrsatmay taslim bwlish h’aqidagi talabnomani topshirdi. Juvayniy Maymanduzni mwg’ul qwshinlari tomonidan ishg’ol qilish chog’ida İ smoiliylarning boy kutubxonasini talon-tarojdan saqlab qoldi. Alouddin Otamalik Juvayniy 1259 yili İ roq va Xuzistonga h’okim, malik qilib tayinlandi. Wshanda u Bag’dod va uning atrofidagi joylarni obod qildi. Tarixchi Vassofning (XIII asr oxiri-XIV asrning birinchi yarmi) malumotlariga qaraganda, u katta mablag’, 10000 oltin dinor sarflab Frot dar ё sidan Kufa va Najafga suv olib kelgan. Juvayniy bu lavozimda 20 yildan ortiq turdi. 1271 yili raqiblari qozi sayyid Tojiddin Ali ibn Muh’ammad, “Kitob al-faxriy” asari muallifi Abu Jafar Jaloluddinning otasi, boshchiligida unga qarshi zimdan kurash boshladilar. Oqibatda ular Juvayniyni mansabini suiistemol qilib, xazinani bir qismini wzlashtirganlikda aybladilar. Juvayniy odam ё llab qozi Tojuddin Alini wldirtirdi, lekin bu bilan muxoliflarining taqibidan qutulib qololmadi. Wsha yilning wzida Abaqaxon Bag’dod devonini taftish qilish uchun odam yubordi. Taftish natijasida 250 tuman, bir tuman 10000 kumush dinorga teng, kamomad borligi aniqlandi. Juvayniy qamab qwyildi va kamomad undirib olingandan keyin h’ibsdan ozod qilindi va wz mansabiga tiklandi. Oradan wn yil wtgach, 1281 yili, Tojuddin ismli bir shaxs uni yana xazinaga “qwl chwzishda” va yashirincha Misr bilan aloqa bog’laganlikda aybladi. Bag’dodning moliyaviy xwjaligi yana taftish qilindi va 300 tuman kamomad borligi aniqlandi. Bag’dodning moliyaviy xwjaligi yana taftish qilindi va 300 tuman kamomad borligi aniqlandi. Juvayniy yana h’ibsga olindi, lekin kamomadgi twlashga swz bergani uchun qamoqdan ozod qilindi. Lekin, butun er-suv va qimmatbah’o buyumlarni sotsa h’am kamomadning faqat 170 tumanini qopladi, xalos. Juvayniy yana qamoqqa olindi, uni qiynoqqa soldilar, Bag’dod kwchvlari bwylab yalangg’och qilib olib wtdilar. Juvayniy Twqudar Ah’mad davri(1282- 1284 yy.)da og’asining ё rdamida h’ibsdan ozod etildi, musodara qilingan molu mulki qaytarib berildi. Lekin oradan kwp wtmay, shah’zoda Arg’un Bag’dod devonini qaytadan taftish qilish va Juvayniyning mol-mulkini musodara qilishni buyurdi. Wsha vaqtda Juvayniy Ozarbayjonning Arronida edi. Bu xabar fojeaga olib keldi – 1283 yili Juvayniyning .ragi ё rilib vafot etdi. Alouddin Otamalik Juvayniy Mwg’uliston, Wzbekiston h’amda Eronning XIII asrdagi ijtimoiy-si ё siy tarixidan h’ikoya qiluvchi asari bilan shuh’rat topti. Kitob 1260 yili ё zib tamomlangan. “Tarixi jah’onkushoy” asari uch qismdan iborat: 1)mwg’ullar, ularning Chingizxon davridagi istilochilik yurishlaridan to Guyukxon (1246-1249 yy.) davrigacha, shuningdek, Jwjixon, Chig’atoyxon va avlodlari tarixi, 2)Xorazmshoh’lar va Xurosonning mwg’ul h’ukmdorlari davridagi (1258- yilgacha) tarixi, 3) Eronning 1256-1258 yillardagi ijtimoiy-si ё siy ah’voli, shuningdek, İ smoiliylarning diniy-h’arbiy uyushmasi va İ smoiliylar davlati (1090- 1258 yy.) tarixi. İ smoiliylar tarixi Maymanduzdagi kutubxonada topilgan asarlar, xususan İ smoiliylarning kwzga kwringan namoyandalaridan Hasan Saboh’ning (taxminan 1055-1124 yy.) h’a ё ti va faoliyati h’aqida h’ikoya qiluvchi “Sarguzashti sayyidno” (“Sayidimizning sarguzashtlari”) nomli kitob asosida ё zilgan. 83 Wrta Osi ё va Wzbekiston tarixi uchun “Tarixi jah’onkushoy”ning I-II qismlari aloh’ida qiymatga ega. Asarning Xorazm va Xorazmshoh’lar tarixiga oid qismi (II qism) bizgacha etib kelmagan “Mashorib at-tajorib va g’avorib al- g’aroib” (“ İ mtih’onni salqinlashtirish joyi va ajoyib narsalarning yuqori darajasi”), Faxriddin Roziyning (1210 yili vafot etgan) “Javome ul-ulum” (“ İ lmlar majmuasi”) kitoblari asosida ё zilgan. Movarounnah’r va Sharqiy Turkiston tarixi, shuningdek, Mwg’uliston h’aqidagi xabarlar asosan muallifning shu mamlakatlarga qilgan sa ё h’atlari vaqtida twplangan malumotlar asosida ё zilgan. “Tarixi jah’onkushoy”ning forsiycha matni Mirzo Muh’ammadxon Qazviniy tarafidan 1912, 1916 va 1937 yillari nashr etilgan. Asarning twla inglizcha va turkcha-usmonlicha (1 jildi) tarjimalari bor. Yüklə 1,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|