Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc
Yüklə 1,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
8.3.14. “Jome ut-tavorix” “Jome ut-tavorix” (“Tarixlar majmuasi”) asarining muallifi mashh’ur qomusiy olim, tarixchi, tilshunos, tabib va yirik davlat arbobi Rashiuddin Fazlulloh’ ibn İ moduddavla Abulxayr al-Xamadaniydir. Uning ota-bobolari h’am wz zamonining wqimishli kishilaridan bwlgandar. Masalan, bobosi dastlab yirik qomusiy olim Nosiruddin Tusiy (1201-1274 yy.) bilan birgalikda Alamut qalasida 29 İ smoiliylar xizmatida bwlgan, swng mwg’ullar tarafiga wtib ketgan. Otasi İ moduddavla Abulxayr wrta h’ol kishi bwlib, Hamadonda tabibchilik bilan kun kechirgan, keyinchalik Elxlniylar saroyiga taklif qilinib, u erda h’am wz kasbi bilan shug’ullangan. Rashiduddin 1247 yili Hamadonda tug’ilgan. Ё shligidan yaxshi wqib, ota kasbidan tashqari, kwpgina ilmlarni – iloh’i ё t, tabiiy fanlar, mumtoz adabi ё t, tarix, geografiya va boshqa fanlarni puxta egallagan. Rashiduddin Elxon Abaqaxon (1265-1282 yy.) davrida uning shaxsiy tabibi bwlib xizmat qilgan, keyincha G’ozonxon (1295-1304 yy.) va Wljoytuxon (1304- 1317 yy.)lar vaziri bwlgan. Ushbu xonlarning h’omiyligi, ayniqsa wzining tadbirkorligi orqasida, davlatning moliyaviy muassasasi tamoman uning qwlida edi, Rashiduddin vazirlik yillari (1298-1317 yy.) wz davrining eng badavlat va nufuzli kishilaridan biriga aylandi. Halokuiylar davlatining turli viloyatlarida uning 80 000 gektar h’osildor er-suvi, bog’lari, wnlab h’ammomlari, karvonsaroylari, h’unarmandchilik va savdo dwkonlari, yaylovlarda esa 250 000 qwyi, 30 000 yilqisi, 10 000 tuyasi bwlgan. Rashiduddinning shaxsiy boyligi, tarixiy manbalarning guvoh’lik berishicha, 35 000 000 dinorga teng bwlgan. Uning kwp sonli wg’illari, 16 nafar Bag’dod, Rum, Gurjiston, Ardabil, İ sfah’on, Fors, Xuziston, Kirmon va Domg’on vilochtlarining h’okimi edilar. Rashiduddin feodal tarqoqlik va ayirmachilik tarafdori bwlgan kwchmanchi turk-mwg’ul katta er egalaridan farqli wlaroq, wtroqlik h’amda markaziy davlat muassasini mustah’kamlash tarafdori edi. Uning G’ozonxon davrida wtkazgan mamuriy va moliyaviy isloh’otlari shunga qaratilgandi. Oxiri Rashiduddin elxoniylar saroyida h’ukm surgan fitna qurboni bwldi. Endigina taxtga wtqazilgan 29 Аламут қалъаси - Қазвиннинг шимоли - ғарбий тарафида , Эльбурс тоғида жойлашган мустаҳкам қалъа , Исмоилийларнинг муҳим қароргоҳларидан . 84 Abu Saidxon (1317-1335 yy.) Rashiduddinni saroydan chetlashtirdi. Oradan bir yil wtgach, u Wljoytuxonni zah’arlab wldirishda ayblanib, 1318 yilning 18 iyulida qatl etildi, barcha mol-mulki musodara qilindi. Wshanda uning Tabrizdagi 600 000 jild kitobga ega boy kutubxonasi h’am talon-taroj qilindi. Rashiduddin tarixda wzining yirik asarlari bilan h’am nom qoldirdi. İ loh’i ё t ilmining ayrim masalalariga bag’ishlangan “Al-majmuot ar-Rashidiya” (“Rashiduddinning majmualari”), tabi ё tga oid “Al-osor va-l-ih’ya”(“Tirik narsalarning qoldiqlari”), “Ba ё n al-h’aqoiq” (“Haqiqatlar ba ё ni”), qurilish masalalariga bag’ishlangan “Asila va ajiba”(“Ajib va asil narsalar”) va nih’oyat, jah’on tarixini wx ichiga olgan “Jome ut-tavorix” uning qalamiga mansub asarlar jumlasidandir. Olimning bizning zamonamizgacha twla etib kelgan birdan-bir asari ana shu “Jome ut-tavorix” bwlib, u wrta asr tarixnavisligining wziga xos no ё b asari h’isoblanadi. Bu kitob wrta asr Sharq tarixchiligida yangi ananani boshlab bergan asar. Unda umumiy tarix sifatida musulmon mamlakatlari tarixi bilan birga, G’arb mamlakatlari, Xitoy h’amda Hindiston tarixini h’am ё ritishga intilgan, Sharq mamlakatlari tarixini umum jah’on tarixining bir qismi, deb h’isoblangan. “Jome ut-tavorix” asari 1301-1311 yillari orasida G’ozonxonning topshirig’i bilan ё zilgan. Asar uch qismdan iborat: 1) mwg’ullar va ular asos solgan davlatlar Ulug’ yurt yani Mwg’uliston, Elxoniylar davlati h’amda mwg’ullar asoratiga tushib qolgan mamlakatlar, Shimoliy Xitoy, Urta Osi ё va Yaqin h’amda Wrta Sharq mamlakatlari xalqlarining mwg’ul istolchisigacha bwlgan qisqacha tarixi; 2) Sharq mamlakatlari xalqlarining islomi ё tdan avvalgi tarixi, Arab xalifaligi va uning tarkibida tashkil topgan G’aznaviylar imperiyasi, Saljuqiylar davlati, Xorazmshoh’lar davlati tarixi; Xitoy, qadimgi yah’udiylar, franklar, Rim imperiyasi va Hindiston tarixi; 3) Er kurrasi h’amda etti iqlim mamlakatlarining geografik h’olati. Afsuski, asarning swnggi, uchinchi qismi saqlanmagan. Qwl ё zma 1318 yili Rashiduddinning shaxsiy kutubxonasi talon-taroj qilingan vaqtlarda ywqolgan bwlishi mumkin. Mazkur asar, ayniqsa uning turk va mwg’ul xalqlarining Chingizxonga qadar kechgan tarixi Mah’mud Koshg’ariy va Alouddin Otamalik Juvayniy asarlari, Elxoniylar kutubxonasida saqlana ё tgan “Oltin daftar”, Chingizxon va uning ota-bobolari tarixi, shuningdek, turk-mwg’ul xalqlari tarixi va irvoyatlarini yaxshi bilgan kishilar, Pwlod, Chjen-syan, G’ozonxon va boshqalarning og’zaki axborotlari, G’arb mamlakatlari, Xitoy va Hindiston xalqlari tarixiga oid qismlari wsha vaqtlarda Eronga kelib qolgan frantsiyalik ikki katolik roh’ib, ikki xitoylik olim va kashmirlik roh’ibning ishtirokida ё zilgan. Twplangan malumotlarni tartibga solish ishlarini muallifning ё rdamchilari Abdulla Koshoniy h’amda Ah’mad Buxoriylar bajarganlar. “Jome ut-tavorix” asarining ayniqsa turk-mwg’ul xalqlari tarixini wz ichiga olgan qismi Markaziy Osi ё xalqlari tarixini wrganishda katta ah’amiyatga ega. Kitobning Wrta Osi ё , Eron va Kavkaz orti xalqlarining XIII asr boshlaridagi ijtimoiy-si ё siy h’a ё tiga oid qismlari h’am benih’oyatda qimmatlidir. Asarning ayrim qismlari Katrmer (1836 y.), E.Bloshe (1911 y.), K.Yan (1941 y.), İ .N.Berezin (1858-1888 yy.) tarafidan rus, frantsuz h’amda nemis 85 tillariga tarjima qilingan va forscha matni, swz boshi bilan chop qilingan. Uning wzbek tiliga qilingan ikkita tarjimasi bor. Ulardan biri Shayboniylardan Kwchkinchixonning (1510-1530 yy.) topshirig’i bilan Muh’ammad Ali ibn Darvish Ali Buxoriy tomonidan qilingan va muqaddima va uch jilddan iborat. Bu tarjimaning no ё b qwl ё zmasi Wzbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining Abu Rayh’on Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondida 2 tartib raqami ostida saqlanmoqda. İ kkinchi tarjima esa 1556 yili Niso shah’rida Solur bob ibn Qul Ali tarafidan Urganch h’okimi Ali Sultonning (1572 yili vafot etgan) buyrug’i bilan bajarilgan bwlib, uning qwl ё zma nusxasi Ashgabadda Turkmaniston Fanlar Akademiyasining Til va adabi ё t institutida saqlanadi. “Jome ut-tavorix” asarining twla ruscha tarjimasi 7 nafar mwtabar qwl ё zmalar asosida 1946-1960 yillari Sankt-Peterburgda amalga oshirilgan. Yüklə 1,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|