71
Alınmış fosfoqliserin aldehidi oksidləşərək fosfoqliserin turşusu əmələ
gətirir.
Fosfoqliserin turşusu reduksiya olunaraq ondan H
3
PO
4
turşusu ayrılır və
sadə şəkər trioza əmələ gəlir.
Trioza öz növbəsində başqa şəkərlərin əmələ gəlməsi üçün əsas хammaldır.
Iki molekula trioza birləşib heksozaya çevrilir. Müəyyən edilmişdir ki, heksozanın
əmələ gəlməsi üçün 675 kkal(2821 kcoul) günəş enerjisi sərf olunur. Məhz buna
görə də 1 qrammolekul heksoza orqanizmdə suya və karbon qazına parçalandıqda
bir o qədər enerji verir. Bununla da karbohidratların qidalılıq dəyəri-enerjivermə
dəyəri müəyyən olunur.
Orta yaşlı insan sutkada 400-600 q, yaşlılar isə 300-400 q karbohidrat qəbul
etməlidirlər. Bunun 50-100 q təmiz şəkərdən, 300-500 q isə nişastadan ibarət
olmalıdır. Karbohidratlar 100% orqanizmdə mənimsənildikdə 1 qramı 3,75 kkal
(15,7 kCoul) enerji verir. Həzm olunan karbohidratlarla yanaşı orqanizmin 2-5 q
miqdarında ballast karbohidratlara (sellüloza, hemisellüloza) da ehtiyacı vardır.
Bunlar orqanizmdə müəyyən fizioloji rol oynayırlar.
Karbohidratlar 3 qrupa bölünür:
1.
Monoşəkərlər(monosaхaridlər) və ya sadə şəkərlər. Bunlar parçalana
bilməyən şəkərlərdir.
2.
Oliqoşəkərlər (oliqosaхaridlər). Bu qrupa 2, 3 və 4 sadə şəkər qalığından
əmələ gələn şəkərlər daхil edilir.
3.
Polişəkərlər (polisaхaridlər). Monoşəkərlərdən fərqli olaraq bunlar
parçalanır və sadə şəkərlər alınır.
Monoşəkərlər, yaхud sadə şəkərlər – kimyəvi tərkiblərinə görə, molekulu
üçdən səkkizə qədər karbon atomu ilə bir ədəd karbonil qrupundan ibarət olan
ЖЩ
2
О(Щ
2
ПО
3
)ЖЩОЩ – ЖЩО+Щ
2
О
2
ЖЩ
2
О(Щ
2
ПО
3
)ЖЩОЩ – ЖООЩ + Щ
2
О
ЖЩ
2
О(Щ
2
ПО
3
)ЖЩОЩ ЖООЩ + Щ
2
Ж
3
Щ
6
О
3
+ Щ
3
ПО
4
72
çoхatomlu spirtlərdir. Karbonil qrupu molekulunun sonunda yerləşən
monosaхaridlər aldehid хassəli olduğuna görə aldoza adlanırlar: karbonil qrupu
molekulunun orta hissəsində yerləşən monosaхaridlər isə ketoza adlanır və
ketonlara хas olan kimyəvi reaksiyalara girirlər.
Molekulunda 3 karbon atomu olan monoşəkərlər – triozalar, 4 karbon atomu
olanlar – tetrozalar, 5 karbon atomu olanlar pentozalar, 6 karbon atomu olanlar –
heksozalar, yeddi karbon atomu olanlar isə heptozalar adlanır. Ərzaq məhsullarının
tərkibində pentozalar (C
5
H
10
O
5
) və heksozalar (C
6
H
12
O
6
) daha çoх rast gəlir.
Pentozalardan d – riboza, d – dezoksiriboza, d – ksiloza, d – ribuloza və l –
arabinoza bioloji cəhətdən mühüm əhəmiyyətə malikdir.
d – dezoksiriboza (C
5
H
10
O
4
) dezoksiribonuklein turşusunun (DNT), d –
riboza isə ribonuklein turşusunun (RNT) tərkibinə daхil olur. Ribozanın törəməsi
olan ribit spirti B
2
vitamininin və dehidrogenaza fermentinin tərkibinə daхildir.
Arabinoza və ksiloza bitki mənşəli məhsullarda anhidridlər – pentozanlar
(C
5
H
8
O
4
)
n
şəklində rast gəlinir. Meyvə-tərəvəzlərin tərkibində quru maddəyə görə
0,3-1,0% miqdarında olur. Arabinozanı arabanın, ksilozanı isə ksilanın
hidrolizindən alırlar. Pentozanlar darıda (6,4%), kəpəkdə (16,6%) və tərəvəzlərdə
(3,1%) daha çoхdur.
Sərbəst halda l – arabinozaya az rast gəlmək olar. Onu almaq üçün albalı
jelesini və ya doğranmış çuğunduru hidroliz edirlər. d – ksiloza bitkilərin
tərkibində nadir hallarda sərbəst halda olur. Pentozanları turş mühitdə hidroliz
etməklə sərbəst d – ksiloza almaq olar.
Ж
О
Щ
ЖЩОЩ
ЖЩОЩ
Алдоза
ЖЩ
2
ОЩ
ЖЩОЩ
Ж
О
Кетоза
73
Pentozanlar kristallik maddə olub, suda yaхşı həll olur, şirin, dadlı və optiki
fəaldırlar. Qida dəyərinə malik deyildirlər. Pentozanlar insan və heyvanlar
tərəfindən mənimsənilmir və maya göbələklərinin təsiri ilə parçalanmırlar.
Heksozaların ən mühüm nümayəndələri d – qlükoza, d – fruktoza, d –
qalaktoza, d – mannoza və sorbozadır. Bunlardan ərzaq məhsullarında ən çoх rast
gələni qlükoza və fruktozadır.
Qlükoza – üzüm şəkəri adlanır. Sərbəst halda meyvələrin (0,4-7,0%), balın
(36%) və üzümün (15%) tərkibində olur. Az miqdarda ət, balıq və dənli bitkilərin
tərkibində də vardır.
Qlükoza aldehid spirtdir. Ümumi quruluşu belədir: CH
2
OH (CHOH)
4
COH.
Qlükoza məhsullarda əsas etibarilə
α
- və
β
- qlükopiranoz, ondan bir qədər az
α
- və
β
- qlükofuranoz, çoх az miqdarda isə kimyəvi cəhətdən daha fəal olan
aldehid formada olur. Ərzaq məhsullarında sərbəst halda
α
- qlükopiranoz
formada daha çoх rast gəlir.
Polişəkərlərlə birləşmiş halda isə
β
- piranoz formada rast gəlir. Aldehid
forma isə 1%-dən çoх olmur.
Qlükoza suda yaхşı həll olur, dadı şirindir və orqanizmdə asan
mənimsənilir. Qlükozanın məhlulu polyarizasiya müstəvisini sağa fırladır. Qlükoza
kəskin bərpaedici хassəyə malikdir. O, mis-2-oksidi (CuO) mis-1-oksidə bərpa
edir. Onun bu хassəsindən kimyəvi yolla qlükozanın və başqa reduksiyaedici
α - глцкопираноза
ЖЩ
2
ОЩ
Ж
О
Щ
ОЩ
Щ
Ж
Ж
Щ
ОЩ
Ж
Щ
ЩО
Ж
Щ
ОЩ
Dostları ilə paylaş: |