Microsoft Word 8 Azerb dili ve edebiyyati bolmesi

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

939

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Asiya, Əfqanıstan və Türkistana qədər  məsafəni əhatə edirdi. Lakin Qərbi türk xaqanlığı bu 

dövləti məğlub etdikdən sonra abdalllar digər ölkələrə köçmüşlər. Nəticədə adlarını qeyd 

etdiyimiz digər ölkələrdə də  bu tayfanın adlarıyla bağlı yaşayış məntəqələrinə  rast gələ bili-

rik. Azərbaycanda da təsadüf olunan bu toponimlər həmin tayfanın adından götürülmüşdür. 

Qarabağ düzündə də  XVI əsrdə , təxminən  1588 –ci ildə Həsən Abdallı tayfasının yaşadığı 

barədə  də  məlumat var.“Allahın buyurmağı, peyğəmbərin çağırmağı ilə    məni ağalar ağası 

Xızır peyğəmbər sizin  mahalda Abdal-Gülablı  Aşıq Valehin oğlu Talehə buta verib. (“Taleh 

və Həqiqət” dastanı) 

Daha bir maraqlı  məlumata əsasən isə  vaxtilə Cənub Şərqi Avropada yaşayan bulqar-

ların da  abdal adlı  tayfasının mövcudluğudur. Onu da qeyd edək ki, bu tayfanın adı   bir çox 

tarixi hadisələrlə əlaqədar olaraq müxtəlif  mənalarda işlənmişdir. Bəzi tədqiqatçılar  bu et-

notoponimi “Ağ hun”  adlandırmışlar. Xüsusliə, XVI əsrin ortalarında abdal  sözü “kütbeyin, 

fərasətsiz,  sərsəri” şəklində mənalandırılmışdır ki,   Türkiyə türkcəsində abdal sözündə b-p, 

d-t əvəzlənməsi ilə bu məna hələ də işlənməkdədir. 

“Abdal” adı ilə  bağlı lüğətdə bu cür izah da var:”Ərəb dilindən keçmiş bu söz bir neçə 

mənaya malikdir: xeyirxah, müqəddəs, peyğəmbərin yaxın qohumları, sərsəri, dərviş, qul və s.  

Bunlardan “sərsəri” sözü ad üçün yaramır, çünki heç bir iş görməyən, orda- burda veyillənən 

adamlarla bağlı işlədilir. “Qul”  isə Azərbaycan dilində ad kimi yalnız mənsubiyyət şəkilçisi 

qəbul edərək (məsələn, Allahqulu, Tanrıqulu) işlədilir. Deməli, “Abdal” adının mənası 

“müqəddəs”,” xeyirxah”,” dərviş” mənalarına daha uyğun gəlir”. 

Şamikən köçəni səhər görmüşəm, 

Neçə zülüm, neçə qəhər görmüşəm, 

Neçə diyar, neçə şəhər görmüşəm, 

Abdal Alı biyabanlar keçibdi. 

 

 

AZƏRBAYCAN DİLİNİN KƏLBƏCƏR ŞİVƏSİNİ

        

SƏCİYYƏLƏNDİRƏN SÖZLƏR 

 

Şəlalə CAMALOVA 

Gəncə Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Azərbaycan dilinin qərb ləhcəsinə daxil olan Kəlbəcər şivəsi dilimizin tədqiq edilməmiş 

şivələri sırasındadır. Azərbaycanın görkəmli dialektoloqları müəyyən regionlarımızın şivələrini  

(M.Şirəliyev Bakı dialekti, R.Rüstəmov Quba dialekti, T.Hacıyev Cəbrayıl  şivəsi, 

M.Məmmədov Təbriz dialekti və s.) hərtərəfli araşdıraraq dilçilik aləminə qazandırmışlar. Bu 

gün gənc tədqiqatçılar həmin materiallardan rahatlıqla istifadə edir, onları digər oğuz qrupu 

dilləri və onların  şivələri ilə müqayisəyə  cəlb edərək türkologiyaya yeni-yeni töhfələr bəxş 

edirlər. 

 M.Şirəliyevin Azərbaycan dilinin dialektlərinə verdiyi təsnifatda Kəlbəcər şivəsinin adı 

çəkilməmişdir. E.Əzizovun təsnifatında isə  Kəlbəcər  şivəsi qərb ləhcəsinə (orta ləhcə) aid 

edilmişdir. Müəllif qərb ləhcəsini üç şivə qrupuna bölür və üçüncü qrupda ayrım  şivəsinin 

Daşkəsən, Gədəbəy, Kəlbəcər rayonlarında yayıldığını qeyd edir. 

Azərbaycan dili şivələrinin lüğət tərkibi kimi Kəlbəcər şivəsinin leksikası da qədim və 

zəngindir. Kəlbəcər şivəsinin leksikasının əsasını qədim türk leksik təbəqəsi təşkil edir. Həmin 

şivədə geniş  işlədilən bir neçə leksik vahidi nəzərdən  keçirmək istərdik. Qeyd edək ki, bu 

sözlərin heç biri “Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti”ndə verilməmişdir. 

---

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

940

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Alıq – atın ,öküzün və başqa yük heyvanlarının belinə çəkilən çul , keçə. Məs.: - Alığı 

atın belinə qoy ot pencəsini gətirək . 

Ağıl – yayda mal-qara saxlamaq üçün ətrafı hasarlanmış üstü açıq yer. Məs.:-Ağılın 

qapısını bağla qoyunnar çıxmasın. 

Axtarma – qoyun dərisinə yığılmış pendir. Məs.:- Axtarma gətir isdi çörəynən yeyək. 

Buxarı – divarın içində düzəldilmiş ocaq yeri. Məs.:- Buxarıda qoyun quyruğunnan 

kömmə bişir,gözdə yanmasın. 

Bədənçə - qolsuz sırıqlı. Məs.:- Bu gün yaman soyuxdu bədənçəni ver geyim. 

Cejim – ipdən toxunmuş parça. Məs.:- Cejimi taxdın üsdünə sər. 

Çeyillik – bataqlıq. Məs.:–Çeyilliydən keçəndə ehtiyatlı ol,batarsan. 

Çeştə - səhər-səhər mal-qaranı otarıb sağına gətirmək. Məs.:-Tezdən dur heyvanı otar 

çeşdə gətir. 

Çatı – keçi tükündən hazırlanmış ip. Məs.:-Çatını buzovun başına bağla. 

Çidarlamaq – heyvanın qabaq ayaqlarını bağlamaq. Məs.:-Atın ayaxlarını çidarrıyın 

qaçmasın. 

Çəfkən – içi pambıqdan olan jilet . Məs.:–Hava soyuxdu çəfkənimi ver geyim. 

Dolça – misdən hazırlanmış bir qulplu su qabı. Məs.:-Ciyarım yanır, bir dolça su ver içim. 

Duvax – xəmiri yastılamaq üçün xüsusi taxta. Məs.:-Xamır gəlifdi, duvağı gətir çörəyi 

bişirəy. 

Düsər – külüng. Məs.:-Düsər hanı evin himini qazıram. 

Çiyə - maşınla emal olunan yağ. Məs.:- Yağ qutarıf , çiyəni gətir yağ hazırrıyax. 

Ev damı – böyük ağaclardan tikilmiş yaşayış evi. Məs.:-Ev damını təmizdəməy lazımdı. 

Galavan – ot yığmaq üçün dam. Məs.:-Yağış yağajax otu galavana yığmax lazımdı. 

Xırmanotu – bitki. Məs.:-Xırmanotunu doğra kətə bişirəy. 

Xorum – otu dərz şəklində bağlamaq. Məs.:-Ot quruyuf,otu xorum bük. 

Kömbə - qoyun quyruğundan hazırlanmış , sacın altında bişirilən çörək. Məs.:-Sajın 

altında kömbə bişirmişəm , gətir yeyək. 

Kirkit – ilməni vurub bərkidən alət. Məs.:-Gəvənin ilməsini bərkidirəm kirkidi maa ver. 

Külfə - təndirdən tüstü çıxan hissə. Məs.:-Külfəni aç təndirin tüsdüsü çıxsın. 

Koğa – qoyunu tumaq üçün başı əyri ağac. Məs.:-Qoyunu koğaynan tut gətir sağım. 

Qəməlti – böyük bıçaq. Məs.:-Qəməltini gətir çörəyi dogruyum. 

Nəmi – anbar. Məs.:-Nəmidən yağ, pendir gətir nahar eliyəy. 

Olacaq – yaşayış evi. Məs.:-Ta qış gəlifdi olajağa yığılaq. 

Örkən – alığı ( atın, öküzün belinə çəkilən çulu )bağlamaq üçün kəmər. Məs.:-Örkəni 

ver yükü atın belinə bağlıyım. 

Pencə - on dərzdən ibarət ot. Məs.:-Bağladığıız pencə çöldə qalıf, get ata yüklə gətir. 

Sirtov – pencək. Məs.:-Sirtovunu geyin hava isti olsa , çıxardarsan. 

Şırran – şəlalə. Məs.:-Gedin şəlalənin altında palazdarı yuyun. 

Şoşan – bitki. Məs.:-Gəlin gedəy şoşan yığax. 

Unnuca – bitki. Məs.:-Yağ gətir unnuca qovurax. 

Azərbaycan dilinin qərb şivələrinin yerləşdiyi ərazi ta qədimdən türk mənşəli tayfaların 

məskəni hesab olunur. Bu özünü həmin ərazidə olan toponimik vahidlərlə yanaşı, dil xüsusiy-

yətlərində də qabarıq şəkildə əks etdirir. Kəlbəcər şivəsinin əsasını təşkil edən qədim türk lek-

sik layı da bunu bir daha təsdiq edir. 

 

 

 

 

---