III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
895
Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan
ƏCNƏBİ DİLLƏRLƏ ORTAQ FELLƏRİMİZ
Rəxşanə BABAZADƏ
AMEA , İ.Nəsimi ad. Dilçilik İnstitutu
rbabazade.14@gmail.com
AZƏRBAYCAN
Fel dilimizin milli orijinallığını, ən qədim ünsürlərini başqa nitq hissələrinə nisbətən da-
ha yaxşı mühafizə edib saxlayır. Azərbaycan dilindəki birhecalı fellərin içərisində bir dənə də
olsun alınma söz yoxdur, bunlar xalis türk, o cümlədən Azərbaycan sözüdür. İkihecalı sadə
fellərdə də vəziyyət, əsasən, birhecalı fellərdə olduğu kimidir. Lakin bu fellər tarixən ya
şəkilçi ilə, ya da söz kökünə (və ya əsasına) başqa bir sözün birləşməsi ilə əmələ gəldiyindən
felin tərkibində alınma söz və ya onun ünsürü ola bilər. Nəinki fellər, hətta fel düzəldən şəkil-
çilərin içərisində də alınma olanı yoxdur, bunların hamısı türk dilinin özünəməxsus şəkilçi-
ləridir. Dilimizin tarixini, lüğət tərkibindəki sözlərimizin tarixini müəyyənləşdirərkən felləri
araşdırmaq, fellərin qatlarını aça-aça qədim izləri aşkar etmək zəruridir. Fellərdəki çoxmənalı-
lıq, onda məskən salan hər bir məna neçə-neçə əsrlərin yadigarıdır. Fellərin lüğət tərkibində
yer tutumu az olsa da, məna tutumu çoxdur. Bunun əsas səbəbi odur ki, türk dillərində olan
fellərin, xüsusən sadə fellərin yaranma tarixi çox-çox qədimdir. Hər bir sözdə, o cümlədən hər
bir feldə yeni bir mənanın əmələ gəlməsi üçün əsrlərlə vaxt tələb olunur. Bu baxımdan
təsəvvür etmək çətin deyildir ki, türk dilinin, o cümlədən Azərbaycan dilinin tarixi, bu dildəki
fellərin tarixi hansı dövrlərə gedib çıxır.
Fellərimiz dilimizin qədim sözlərini, qədim səslərini müəyyənləşdirməyə, ayrı-ayrı dövr-
lərdə türk millətinin, o cümlədən Azərbaycan xalqının etnik tərkibində, fizioloji quruluşunda,
danışıq üzvlərində baş verən dəyişikliyi öyrənməyə, hansı tayfanın, hansı xalqın nümayəndə-
ləri ilə qaynayıb-qarışdığını dəqiqləşdirməyə kömək göstərir (Həsən Mirzəyev "Azərbaycan
dilində fel", Bakı,1986, səh.14-22).
Fellər (sadə) dilimizin özünəməxsusluğunu, saflığını, qədimliyini göstərən sözlərdir.
Fərqli dillərdə ortaq sözlərin işlənməsi, sözlərin dildən-dilə keçməsi təbii haldır, eləcə də,
əcnəbi dillərdə xeyli türk mənşəli sözlər (isim, sifət) göstərə bilərik. Lakin əcnəbi dillərdə
qədim türk felləri ilə, hətta qoşma və bağlayıcılarla açıq (əyani) və ya gizli (təsadüfi)
bənzərliklər gördükdə və ya eşitdikdə təəccüblənməmək mümkün deyil. Nümunələrin sayı
artdıqca istər-istəməz daha da maraqlanır və araşdırmağa başlayırsan. Üstəlik, bu sözlərin
ümumiyyətlə, fikrin ifadəsi üçün ehtiyac duyulan ilk sözlər olduğunu və əcnəbi dillərdə də
qədim köklərə sahib olduğunu gördükdə (necə ki, qohumluq bildirən sözlər və əvəzliklər
bütün dillərdə, demək olar ki, eynidir) "Babil əfsanəsi"nin həqiqət olduğu qənaətinə gəlirsən.
Fikrimizi bir neçə nümunə ilə əsaslandırmağa çalışacıq:
1.Fellər (qeyd edək ki, ispan, italyan və fransız fellərindəki "-ar,-er,-ir,-re,-are" kimi
sonluqlar məsdər şəkilçisidir):
De(mək) // söy(ləmək) ispanca: decir [desir]- demək. İndiki zaman üzrə təsrifi:
"digo, dices, dice, decimos, decis, dicen" /əmr: "di me!"- de mənə! /danışıqda: [di mə:]; decid!
- deyin!); italyan və fransız dillərində: dire; ingilis dilində: say [sey]- söyləmək, demək;
(dictate, диктовать - imla demək, yazdırmaq və s.);
İr(mək) //
Var(maq) ispanca: ir -getmək. İndiki zamanda təsrifi: "voy, vas, va, vamos,
vais, van"-dır ki, diqqət etsək, bu fel "varmaq" felini xatırladır. Hətta qeyd edək ki, dilimizdə-
ki v
b əvəzlənməsi bu dildə cari şəkildə görünməkdədir, daha doğrusu, bu hərflərin tələffüzü
bir-birinə çox yaxındır. Məsələn, sadalananlar "v" ilə yazılsa da, tələffüzdə daha çox [be] eşi-
dilir.
Tox(unmaq) tocar [tokar] (isp.), toccare [tokkare] (it.), touch(er) [tuş] (fr.), touch
[taç] (ing.) və s.
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
896
Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan
Dur(maq) ispan dilində: durar - davam etmək, hələ də var olmaq mənasında durmaq
(məs.: "filankəs və ya filan şey hələ də durur", yəni salamatdır, yaşayır), duro - sabit, sıx, sərt,
qatı və s.
Haq(lamaq) ingiliscə: hug [h q]- bərk-bərk qucaqlamaq, haqlamaq;
İnci(mək) ingiliscə: injure [ ind ə]- incitmək, yaralamaq;
Çey(nəmək) ingiliscə: chew [çyu:]- çeynəmək;
Bil(mək) ispan, italyan, fransız və ingilis dillərində cüzi fərqlə: ability [ə biliti]-
bacarıq, able -bilən, bacarıqlı, be able to -edə bilmək. Məs.: comprensible//comprensibile
//compréhensible//understandable -anlaşıla bilən, probable//probabile, posible//possible //pos-
sibile -mümkün, ola bilən və s.;
Ye(mək) rusca: есть [yest]- yemək; еда [yeda]- qida, yemək; əmr: ешь [yeş] - ye!
ешьте [yeşte]- yeyin!
Gəl(mək) hind dilində:
चलो[d əlo]- gəl!
Təsadüfi bənzərliklərə, yəni sözün təsrif olunmuş forması ilə bənzərliklərə daha çox
ərəb dilində rast gəlinir. Məsələn, istə(mək)- ərəb dilinin qrammatikasında "istif al" babı bə-
zən feli istəmək, tələb etmək üçün işlənir. Məsələn, istiğfar -bağışlanmasını istəmə, istimhal –
möhlət istəmə, istiman, istimdad -aman, imdad istəmə və s; qıs(maq)- رﺎﺼﻗ [qısar] (qısa-
lar, ﺮﻴﺼﻗ [qasır]-ın cəmi); iclis!- əyləş! və s.
-ma
2
inkarlıq şəkilçisi: ərəb dilində "ma" (nə) sözü omonim səciyyəli olub, həm də
felin qarşısında işləndikdə felin inkarını bildirir, məsələn:
ُﺖﺒﺘﮐ ﺎَﻣ [ma kətəbtu]- yazmadım;
ُﺮُﺼﻨَﻳ
ﺎَﻣ
[
ma yənsuru]- kömək et
məyir və s.
2.Qoşma və bağlayıcılar:
a)
kimi: como //come //comme- 1.necə, 2.kimi (como tu //come te //comme vous-
sənin kimi və s.)
b) ki: que //che [ke] //que [kö]- 1.nə; 2.ki, hansıki ("Quiero que ..."- İstəyirəm ki, ...;
"Hace tres dias que ..."- Üç gündür ki, ...; "Conozco al ingeniero Lopez, que ..."- Mühəndis
Lopezi tanıyıram ki, (hansıki) ... və s.)
c)
nə _nə (də)_:
né_né_ (it.);
ни_ни_(rus);
ni_ni_(isp.,fr.);
neither_nor_[nayzə_
no_] (ing.); [lə _lə _] (ə.).
İnanıram ki, məqsədyönlü araşdırma aparılsa, nümunələrin sayı daha da artacaqdır.
MÜASİR PUBLİSİSTİKADA NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ
(RADİO VƏ TELEVİZİYA ƏSASINDA)
Aysel KƏRIMLI
Bakı Slavyan Universiteti
elvin088@inbox.ru
AZƏRBAYCAN
Bu gün ədəbi dilin zənginləşməsində nitq mədəniyyəti problemi daha çox publisistik
üslubun üzərinə düşür. Prosesin bu istiqamətdə getməsi bizi kütləvi informasiya vasitələrinin
dilinə daha diqqətli yanaşmağa, dil normalarının bu şəkildə pozulmasının qarşısını almaq məq-
sədilə müəyyən tədbirlər görməyə vadar edir. Dilin bütün səviyyələrində normanın pozulması
hallarına da təsadüf
olunur.
Fonetik səviyyədə də qüsurlar yox deyil. AzTv telekompaniyası: Əvvəlcədən qeyd etmək
lazımdır ki, bu televiziya kanalı ölkəmizdə ən çox müsbət ənənələri və peşəkar kadrları olan
bir televiziya şirkətidir. Özündə üç telekanal Aztv, Mədəniyyət və İdman Azərbaycan, iki radio