Microsoft Word 8 Azerb dili ve edebiyyati bolmesi

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

895

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

ƏCNƏBİ DİLLƏRLƏ ORTAQ FELLƏRİMİZ 

 

Rəxşanə BABAZADƏ 

AMEA , İ.Nəsimi ad. Dilçilik İnstitutu 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Fel dilimizin milli orijinallığını, ən qədim ünsürlərini başqa nitq hissələrinə nisbətən da-

ha yaxşı mühafizə edib saxlayır. Azərbaycan dilindəki birhecalı fellərin içərisində bir dənə də 

olsun alınma söz yoxdur, bunlar xalis türk, o cümlədən Azərbaycan sözüdür. İkihecalı sadə 

fellərdə  də  vəziyyət,  əsasən, birhecalı fellərdə olduğu kimidir. Lakin bu fellər tarixən ya 

şəkilçi ilə, ya da söz kökünə (və ya əsasına) başqa bir sözün birləşməsi ilə əmələ gəldiyindən 

felin tərkibində alınma söz və ya onun ünsürü ola bilər. Nəinki fellər, hətta fel düzəldən şəkil-

çilərin içərisində  də alınma olanı yoxdur, bunların hamısı türk dilinin özünəməxsus  şəkilçi-

ləridir. Dilimizin tarixini, lüğət tərkibindəki sözlərimizin tarixini müəyyənləşdirərkən felləri 

araşdırmaq, fellərin qatlarını aça-aça qədim izləri aşkar etmək zəruridir. Fellərdəki çoxmənalı-

lıq, onda məskən salan hər bir məna neçə-neçə əsrlərin yadigarıdır. Fellərin lüğət tərkibində 

yer tutumu az olsa da, məna tutumu çoxdur. Bunun əsas səbəbi odur ki, türk dillərində olan 

fellərin, xüsusən sadə fellərin yaranma tarixi çox-çox qədimdir. Hər bir sözdə, o cümlədən hər 

bir feldə yeni bir mənanın  əmələ  gəlməsi üçün əsrlərlə vaxt tələb olunur. Bu baxımdan 

təsəvvür etmək çətin deyildir ki, türk dilinin, o cümlədən Azərbaycan dilinin tarixi, bu dildəki 

fellərin tarixi hansı dövrlərə gedib çıxır. 

Fellərimiz dilimizin qədim sözlərini, qədim səslərini müəyyənləşdirməyə, ayrı-ayrı dövr-

lərdə türk millətinin, o cümlədən Azərbaycan xalqının etnik tərkibində, fizioloji quruluşunda, 

danışıq üzvlərində baş verən dəyişikliyi öyrənməyə, hansı tayfanın, hansı xalqın nümayəndə-

ləri ilə qaynayıb-qarışdığını  dəqiqləşdirməyə kömək göstərir (Həsən Mirzəyev "Azərbaycan 

dilində fel", Bakı,1986, səh.14-22). 

Fellər (sadə) dilimizin özünəməxsusluğunu, saflığını, qədimliyini göstərən sözlərdir. 

Fərqli dillərdə ortaq sözlərin işlənməsi, sözlərin dildən-dilə keçməsi təbii haldır, eləcə  də, 

əcnəbi dillərdə xeyli türk mənşəli sözlər (isim, sifət) göstərə bilərik. Lakin əcnəbi dillərdə 

qədim türk felləri ilə, hətta qoşma və bağlayıcılarla açıq (əyani) və ya gizli (təsadüfi) 

bənzərliklər gördükdə  və ya eşitdikdə  təəccüblənməmək mümkün deyil. Nümunələrin sayı 

artdıqca istər-istəməz daha da maraqlanır və araşdırmağa başlayırsan. Üstəlik, bu sözlərin 

ümumiyyətlə, fikrin ifadəsi üçün ehtiyac duyulan ilk sözlər olduğunu və  əcnəbi dillərdə  də 

qədim köklərə sahib olduğunu gördükdə (necə ki, qohumluq bildirən sözlər və  əvəzliklər 

bütün dillərdə, demək olar ki, eynidir) "Babil əfsanəsi"nin həqiqət olduğu qənaətinə gəlirsən. 

Fikrimizi bir neçə nümunə ilə əsaslandırmağa çalışacıq:  

1.Fellər (qeyd edək ki, ispan, italyan və fransız fellərindəki "-ar,-er,-ir,-re,-are" kimi 

sonluqlar məsdər şəkilçisidir): 

De(mək) // söy(ləmək)     ispanca: decir [desir]- demək.  İndiki zaman üzrə  təsrifi: 

"digo, dices, dice, decimos, decis, dicen" /əmr: "di me!"- de mənə! /danışıqda: [di mə:]; decid! 

- deyin!); italyan və fransız dillərində: dire; ingilis dilində: say [sey]- söyləmək, demək; 

(dictate, диктовать - imla demək, yazdırmaq və s.); 

İr(mək) // Var(maq)     ispanca: ir -getmək. İndiki zamanda təsrifi: "voy, vas, va, vamos, 

vais, van"-dır ki, diqqət etsək, bu fel "varmaq" felini xatırladır. Hətta qeyd edək ki, dilimizdə-

ki v

b əvəzlənməsi bu dildə cari şəkildə görünməkdədir, daha doğrusu, bu hərflərin tələffüzü 

bir-birinə çox yaxındır. Məsələn, sadalananlar "v" ilə yazılsa da, tələffüzdə daha çox [be] eşi-

dilir. 

Tox(unmaq)   tocar [tokar] (isp.), toccare [tokkare] (it.), touch(er) [tuş] (fr.), touch 

[taç] (ing.) və s. 

---

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

896

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Dur(maq)     ispan dilində: durar - davam etmək, hələ də var olmaq mənasında durmaq 

(məs.: "filankəs və ya filan şey hələ də durur", yəni salamatdır, yaşayır), duro - sabit, sıx, sərt, 

qatı və s. 

Haq(lamaq)     ingiliscə: hug [h q]- bərk-bərk qucaqlamaq, haqlamaq; 

İnci(mək)     ingiliscə: injure [ ind ə]- incitmək, yaralamaq; 

Çey(nəmək)     ingiliscə: chew [çyu:]- çeynəmək; 

Bil(mək)   ispan, italyan, fransız və ingilis dillərində cüzi fərqlə: ability [ə biliti]- 

bacarıq, able -bilən, bacarıqlı,  be able to -edə bilmək. Məs.: comprensible//comprensibile 

//compréhensible//understandable -anlaşıla bilən, probable//probabile, posible//possible //pos-

sibile -mümkün, ola bilən və s.; 

Ye(mək)     rusca: есть [yest]- yemək; еда [yeda]- qida, yemək; əmr: ешь [yeş] - ye! 

ешьте [yeşte]- yeyin!  

Gəl(mək)     hind dilində: 

चलो[d əlo]- gəl! 

Təsadüfi bənzərliklərə, yəni sözün təsrif olunmuş forması ilə  bənzərliklərə daha çox 

ərəb dilində rast gəlinir. Məsələn, istə(mək)- ərəb dilinin qrammatikasında "istif al" babı bə-

zən feli istəmək, tələb etmək üçün işlənir. Məsələn, istiğfar -bağışlanmasını istəmə, istimhal –

möhlət istəmə, istiman, istimdad -aman, imdad istəmə  və s; qıs(maq)-  رﺎﺼﻗ [qısar] (qısa-

lar, ﺮﻴﺼﻗ [qasır]-ın cəmi); iclis!- əyləş! və s. 

-ma

2 

   inkarlıq şəkilçisi: ərəb dilində "ma" (nə) sözü omonim səciyyəli olub, həm də 

felin qarşısında işləndikdə felin inkarını bildirir, məsələn:  

ُﺖﺒﺘﮐ ﺎَﻣ [ma  kətəbtu]- yazmadım; 

ُﺮُﺼﻨَﻳ

ﺎَﻣ

 [ma  yənsuru]- kömək etməyir və s.  

2.Qoşma və bağlayıcılar:  

a) 

kimi: como //come //comme- 1.necə, 2.kimi (como tu //come te //comme vous- 

sənin kimi və s.) 

b) ki: que //che [ke] //que [kö]- 1.nə; 2.ki, hansıki ("Quiero que ..."- İstəyirəm ki, ...; 

"Hace tres dias que ..."- Üç gündür ki, ...; "Conozco al ingeniero Lopez, que ..."- Mühəndis 

Lopezi tanıyıram ki, (hansıki) ... və s.) 

c) 

nə _nə (də)_:  né_né_ (it.);  ни_ни_(rus); ni_ni_(isp.,fr.); neither_nor_[nayzə_ 

no_] (ing.); [lə _lə _] (ə.). 

İnanıram ki, məqsədyönlü araşdırma aparılsa, nümunələrin sayı daha da artacaqdır. 

 

 

MÜASİR PUBLİSİSTİKADA NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ                             

(RADİO VƏ TELEVİZİYA ƏSASINDA) 

 

Aysel KƏRIMLI  

Bakı Slavyan Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN

 

 

Bu gün ədəbi dilin zənginləşməsində nitq mədəniyyəti problemi daha çox publisistik 

üslubun üzərinə düşür. Prosesin bu istiqamətdə getməsi bizi kütləvi informasiya vasitələrinin 

dilinə daha diqqətli yanaşmağa, dil normalarının bu şəkildə pozulmasının qarşısını almaq məq-

sədilə müəyyən tədbirlər görməyə vadar edir. Dilin bütün səviyyələrində normanın pozulması 

hallarına da təsadüf 

olunur. 

 

      

Fonetik səviyyədə də qüsurlar yox deyil. AzTv telekompaniyası: Əvvəlcədən qeyd etmək 

lazımdır ki, bu televiziya kanalı ölkəmizdə ən çox müsbət ənənələri və peşəkar kadrları olan 

bir televiziya şirkətidir. Özündə üç telekanal Aztv, Mədəniyyət və İdman Azərbaycan, iki radio 

---