Microsoft Word 8 Azerb dili ve edebiyyati bolmesi

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

891

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

 

Müasir Azərbaycan poeziyasında rübai janrına tez-tez müraciət edilməsinin izahı ilə 

əlaqədar  ədəbi-tənqidi materiallarda az təsadüf edilmir. Rübailərin son illərdə poeziya 

yaradıcılığında geniş istifadə olunması janrın poetik fikri ifadə etmək imkanı ilə bağlıdır. 

Fikrət Sadıq klassik poetik irsi yaxşı bilən və sevən  şairdir. Eyni münasibət  şairin 

folklorla bağlılığında da bütün aydınlığı ilə görünməkdədir. 

 

 

MÜSTƏQİLLİK İLLƏRİNDƏ HƏRBİ TERMİNLƏRİN                       

TƏDQİQİ MƏSƏLƏLƏRİ 

 

Nuranə HƏSƏNOVA 

Bakı SlavyanUniversiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Hərbi terminologiya çox qədim dövrlərdən alimlərin diqqətini cəlb etmiş və bu sahədə 

müxtəlif istiqamətlərdə araşdırmalar aparılmışdır. Bu onunla əlaqədardır ki, hərbi terminlərin 

yaranma tarixi də çox qədimdir və müşahidələr göstərir ki, bir qədər  əvvəl qeyd etdiyimiz 

kimi, dünya dillərinin proqatındakı sözlərin müəyyən qismi hərbi terminlərdən ibarətdir. 

Keçən onilliklərdə  hərbi terminologiyanın nizama salınmasında, tcrminoloji lüğətlərin 

tərtibi, çapı və terminologiyanın tədqiqi sahəsində xeyli iş görülmüşdür. Lakin bununla yana-

şı, bu sahə ilə bağlı bir sıra problematik məsələlər hələ də qatmaqdadır. Belə problemlər içəri-

sində ən mühümü hərbi terminologiyanın təkmilləşdirilməsi, milliləşdirilməsi və məktəblərdə 

tədrisi, tədqiqi məsələsidir. Bu sahələr üzrə  90-cı illərdə xeyli iş görülmüşdür. 

Lakin çox təəssüf ki, tarix elminin mühüm sahələrindən olan hərbi quruculuq tarixi tam 

öyrənilməmişdir. Halbuki respublikamızın hərbi quruculuq tarixinin tədqiq edilib öyrənilmə-

sinin və təbliğ olunmasının çox böyük elmi, nəzəri və təcrübi əhəmiyyəti vardır. 

XIII-XV əsrlərdə meydana çıxan hərbi traktatlarda həm soyuq silahların, mühafizə ge-

yimlərinin təsvirinə geniş yer verilmiş, həm də ilk odlu silahların növləri haqqında məlumat 

verilmişdir. XIII əsrin II yarısında Misir hərb sənəti mütəxəssisi Nəcm əd-Din ər-Rəhmanın 

«Kitab əl-fürusiya və-l-mənasib ə-karbiya» adlı əsəri «bütün müsəlman Şərqinin, o cümlədən 

Azərbaycanın orta əsr hərb sənəti və elminin öyrənilməsində çox vacib və önəmli rol oyna-

yır». Nəcm əd-Din ər-Rəmmah dövrünün görkəmlisilahşünasları, süvariləri, qəhrəmanları, neft 

atanları, nizələri, toppuzları, oxları, mancanaqları və yandırıcı məhlulları haqqında geniş məlu-

mat verməyə çalışıb, ona görə də əsərindən o dövrə aid zəngin məlumatalmaq mümkündür.  

A.Seyfullaoğlu yazır: «XIII əsrin I yarısında müsəlman şərqində (o cümlədən Azərbay-

canda) hərb işinin inkişafında çox vacib dəyişikliklər baş vermişdir: soyuq silahın və mühafizə 

geyiminin yeni növləri ilə birgə döyüş əməliyyatlarında geniş miqyasda barıt tətbiq olunmağa 

başlandı ki, bu da çox qısa bir zamanda hərb sənətində çevrilişə səbəb oldu» .Yandırıcı məhlul-

lar doldurulmuş qablardan hərb məqsədilə istifadə ilk növbədə midiyalılara aid olmuş, XVII 

əsrin əvvələrinə qədər istifadə edilmişdir.  

Hərb işi tarixən regionun yerləşdiyi  şəraitdən  əhalinin adət-ənənələrindən asılı olur. 

Məsələn, yapon cəngavərliyi Avropa və Ön Asiya cəngavərlik ənənələrindən tamamilə fərqli 

olmuşdur. Bu, Yaponiyanın ərazi etibarilə bir növ təcrid olunması ilə izah edilir. Müsəlman 

Şərqi səciyyəvi hərb işinin tədqiqi sahəsində  Qərbi Avropadan çox-çox irəli getmişdir. On 

yaşından başlayaraq Şərqdə oğlan uşaqlarına bir cəngavər kimi lazım olacaq dərslər keçilirdi. 

Onlar 17-18 yaşlarında artıq professional döyüşçü hesab olunurdu. 20 yaşlarında cəngavər 

sırasına daxil edilirdi. Gənc döyüşçü təntənəli mərasimdə kəmər, ox və mahmızlar alırdı.  

---

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

892

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Cəngavər proqramlarını öyrənmək  üçün  X I I - X I I I   əsrlərdə  təşəkkül tapmışcəngavər 

ədəbiyyatı geniş məlumat almaq imkanı yaradır. Tədqiqatçılar Azərbaycan hərbi terminologi-

yası tarixini eramızın ilk əsrlərinə aid edirlər. 

Professor M.Qasımovun rəhbərliyi ilə D.Bağışov «Azərbaycan dilinin hərbiterminolo-

giyası» mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmiş  və ötəri şəkildə olsa da, Azər-

baycan dilində hərbi terminlərin inkişaf tarixinə nəzər salmışdır.  

Müəllif sovet dövründə Azərbaycan dili hərbi terminologiyasının atom bombası, batal-

yon, raket, qanadlı raket, qırıcı təyyarə, nüvə silahı və s. kimi yeni terminlərlə zənginləşdiyini 

göstərir. Ümumi lüğət sözlüyünün olmaması ucbatından müəllifin verdiyi hərbi terminlərin 

əksəriyyəti (admiral, arxa cəbhə, batalyon, bomba, bombardman, zavod, diviziya, əmr, döyüş-

çü, general, general-mayor, giliz, patron və s.) 

Hərbi terminlərin alınma yollarını diqqətlə  nəzərdən keçirən müəllif  ərəb, fars, rus və 

Avropa dillərindən alınmaların çoxluğunu əsas götürərək bu qənaətə gəlirki, hərbi leksik vahid-

lər yayılma dairəsinə görə nisbətən üstünlük təşkil edir, çünki hərb işi daha çox ümumbəşəridir. 

Bir səbəb də hərbi texnologiyanın daim inkişafda, yeniləşməkdə olmasıdır. Tarixdən alınan o 

təəssürat doğrudur ki,hərb işi bəşərin ilkin inkişafı lövründə hamının- bütün kişilərin və qadın-

ların ümumi işi olmuşdur. 

 

 

ŞƏYYAD HƏMZƏNİN “YUSİF VƏ ZÜLEYXA” MƏSNƏVİSİNDƏ 

İŞLƏNƏN ARXAİK FEİLİ BAĞLAMA FORMALARI 

 

Nuranə NƏSİRLİ 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Şəyyad Həmzənin “Yusif və Züleyxa” məsnəvisi Türkiyə  ədəbiyyatında Anadolu əra-

zisində XIII-XIV əsrlərdə yazılan ilk “Yusif və Züleyxa” məsnəvisi olaraq qəbul edilmiş və 

tədqiqata cəlb edilmişdir. Bu əsər daha çox Türkiyəli tədqiqatçılar tərəfindən araşdırılmışdır. 

Bu əsər Azərbaycan tədqiqatçıları tərəfindən geniş tədqiq olunmasa da, bir sıra tədqiqatlarda 

belə bir əsərin olması  qeyd olunur. 

Şəyyad Həmzənin “Yusif ve Züleyxa” məsnəvisinin dili XIII-XIV əsrlər həm Türk, 

həm də Azərbaycan dili xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir.  

Bildiyimiz kimi feili bağlama feilin təsriflənməyən formalarından biri olaraq hərəkətin 

tərzini, zamanını, səbəbini bildirmək üçün istifadə olunan feillərə daxildir. Azərbaycan dili feili 

bağlama və onların ifadə etdiyi məna cəhətdən çox zəngindir. Bu zənginlik, demək olar ki, 

Azərbaycan dilinin keçirdiyi bütün inkişaf mərhələlərində özünü göstərir. 

Feili bağlama  şəkilçilərindən bir qismi bütün dövrlər  ərzində normal formasını  əks 

etdirsə də, digər qisminin isə ya səs tərkibi dəyişmiş, ya da tamamilə arxaikləşib sıradan çıx-

mışdır. İkinci hala, yəni arxaik qrammatik formalara orta dövr abidələrinin bir çoxunda olduğu 

kimi Şəyyad Həmzənin “Yusif və Züleyxa” məsnəvisinin dilində də rast gəlinir. 

Feili bağlama tarixən -ub,-üb, -ib; -ibən, -ubən,-übən; -ikən, -kən, -anda,-əndə; -dıqda, - 

duqda, -dikdə; -dıqca, -duqca,-dikcə, -dükcə; -incə,-üncə, -ınca, -unca; -madan, -mədən; -cək, 

-caq, -icək, -ıcaq, -alı, -əli, -gəc, -ğac, -araq, -ərək, -arkən, -ərkən və s. kimi formalarla ifadə 

edilmişdir. 

Şəyyad Həmzənin “Yusif ve Züleyxa” məsnəvisində bu formalardan -ub,-üb, -ib; -ibən, 

-ubən,-übən; -ikən, -kən,-cək, -caq; -yu,-yü şəkilçiləri feili bağlama məzmunu yaratmaq üçün 

istifadə edilmişdir.  

---