Microsoft Word 8 Azerb dili ve edebiyyati bolmesi

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

949

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Dilimizin frazeoloji sistemi feli frazeoloji variantlarla çox zəngindir. Dildə eyni mənanı 

ifadə etmək üçün frazeoloji vahidin leksik, leksik-qrammatik, qrammatik cəhətdən dəyişikliyə 

uğraması əsasında yaranan sabit birləşmələrə frazeoloji variantlar deyilir. Belə frazeologizm-

lərin leksik tərkibində və komponentlərində aparılan dəyişikliklər mənasına təsir etmir. Dilimizin 

frazeoloji variantlarının müəyyənləşdirilməsində aşağıdakı cəhətləri nəzərə almaq lazımdır: 

1) Bunlar bir sıra frazeoloji vahidin leksik, leksik-qrammatik cəhətdən deformasiyası ilə 

təşəkkül tapmışdır; 2) frazeoloji variantlar üçün ortaqlı komponentin və ya komponentlərin ol-

ması zəruridir; 3) frazeoloji variantlar eyni mənaya malik olmalıdır; ³) dilin bütün üslubların-

da bir-birini əvəz edə bilməlidir; 5) bu əvəzlənmə mətnin məzmununa heç bir xələl gətirmə-

məlidir; 6) obrazlı frazeoloji vahidin əsasında eyni obraz durmalıdır. 

Frazeoloji birləşmələrdə ortaq komponentin olması  heç də onların həmişə variant təşkil 

etməsi anlamına gəlmir. Birinci komponent eyni, ikinci komponent isə müxtəlif leksik 

vahidlərdən ibarət frazeologizmlər var ki, onlar arasında variantlılığın olmasından danışmaq 

çətindir. Məs,əl çəkmək, əl gəzdirmək, əl  tutmaq və s. 

Frazeoloji sistemdə variantlılıq xüsusi struktur dubletlərin əmələ gəlməsidir. Buna görə 

də onlar müxtəlif mətnlərdə paralel işlənmə imkanı qazanırlar.  Müşahidələr göstərir ki, fraze-

oloji variantlar dilimizdə tədricən artmaqla zənginləşmə prosesi keçirmişdir. 

Fərqləndirici əlamətinə görə Azərbaycan dilində iş feilləri  əsasında yaranan frazeoloji 

variantları üç qrupa ayırmaq olar. 1) Leksik variantlar 2) Leksik-qrammatik variantlar 

3)Qrammatik variantlar 

1)  Leksik variantlar:  Leksik variantlar frazeoloji variantların elə növüdür ki, burada 

sözlərin biri və ya hər ikisi fərqli səciyyə daşıyır, qalan komponentləri isə ortaqlı olur.Məs, 

diqqət yetirmək-göz yetirmək, ağız büzmək-dodaq büzmək, yaxasını qurtarmaq- canını qur-

tarmaq, özünü oda suya atmaq- özünü oda közə atmaq, gül açmaq- çiçək açmaq, hoqqa çıxart-

maq-oyun çıxartmaq. Abrını tökmək(və ya vermək)-abrını ətəyinə bükmək ,boynuna qoymaq- 

boynuna minnət qoymaq və s.    

Fel komponenti əsasında formalaşmış leksik variantları iki qrupa ayırmaq olar:  

1)Fel komponentləri öz leksik mənalarına görə sinonim səciyyə daşıyanlar: fikri 

başından çıxart - fikri başından qov, qanına əlini bulamaq- əlini qana batırmaq, ürəyində dəfn 

eləmək - ürəyində basdırmaq, gözünü qan tutmaq- gözünü qan örtmək və s.  

2) Fel komponentləri müxtəlif leksik mənaya malik olanlar. Məs, göz gəzdirmək - göz 

yetirmək, ürəyini açmaq- ürəyini boşaltmaq, başına oyun açmaq- başına oyun gətirmək və s. . 

Elə frazeoloji vahidlər var ki, onları təşkil edən komponentlərdən biri sinonimdir, ancaq 

onlar leksik variant deyildir. Məs, candan salmaq, zibilə salmaq və s. 

Leksik-qrammatik variantlar:Azərbaycan dilində  mənaca eyni olan feli frazeoloji 

vahidlərə təsadüf edilir. Leksik variantlardan fərqli olaraq, burada feil komponenti frazeoloji 

vahidin isim komponentini ismin iki halında idarə edir. Mənaca eyni olub, komponentləri həm 

leksik, həm də qrammatik cəhətdən fərqlənən belə variantları leksik-qrammatik variantlar 

adlandırmaq olar. Müşahidələr göstərir ki, Azərbaycan dilində leksik-qrammatik variantlar  

olduqca məhduddur.Məs,abırdan salmaq- abrını  ətəyinə bükmək, abrını vermək- abrını 

ətəyinə bükmək, baş sındırmaq- başını çatlatmaq qaş- göz eləmək - qaş -gözü oynamaq və s. 

Qrammatik  variantlar: Eyni leksik vahidlərdən düzələn, eyni mənaya malik olan, lakin 

isim komponentinin qrammatik forması ilə fərqlənən variantlara qrammatik  variantlar deyilir. 

Bunların komponentləri qrammatik cəhətdən dəyişir:  əlini qana batırmaq-qanına  əlini 

bulamaq, ürək açmaq-ürəyini açmaq, göz ağartmaq - gözünü ağartmaq və s. 

İş feilləri vasitəsilə formalaşan frazeoloji variantlar danışıq dilini zənginləşdirir,  ən 

başlıcası, təkrara yol vermir, bədii əsər dilini rəngarəng və keyfiyyətli edir.  

 

 

---

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

950

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

ÇAĞDAŞTÜRKCƏLƏRDƏ SİNTAQMLAR                                               

VƏ ONLARIN BAŞLICA ÖZƏLLİKLƏRİ 

 

Mustafa TURMUŞ 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Sintaqm nitqin minimal vahididir. Onlar ən çox sintaktik faktorlarla əlaqəli olduğundan 

tərkib etibarı ilə də müxtəlifdir. 

«Sintaqm» termini təyin edən və təyin olunan tərkibli ikiüzvlü struktur anlamındadır. 

Sintaqm binar struktura malikdir, ikiüzvlüdür. Onun atributiv, daxili, koordinativ, 

predikativ, relyativ, örtülü və s. növləri dildə fəaliyyət göstərir. 

 Türkcələrdə sintaqmlar fonetik, sintaktik və semantik səviyyələrdə təzahür edir. 

 Nitq öncə, nisbətən bitmiş fikir bildirən cümlələrə ayrılır. Cümlələr də öz növbəsində 

müəyyən ibarə vurğusu ilə birləşən söz qruplarına yaxud sözə parçalanır. Beləliklə də, danışıq 

zamanı nitqin təbii sintaqmatik parçalanması gedir, yəni sintaqmlar formalaşır. 

 Cümlələr sintaqmlara bölünür ki, bu bölünmənin də özünəməxsus prinsip, mexanizm 

və qanunauyğunluqları mövcuddur. 

 Cümlələrin sintaqm tərkibinin müəyyənləşdirilməsi kriteriyaları hər bir dilin öz təbiə-

tindən irəli gəlir, bu zaman cümlələrin sintaqm tərkibinin müxtəlifliyi meydana çıxır. 

 Cümlələrin sintamatik tərkibi müxtəlif olur. Cmlələrin sintaqmatik üzvlənməsinin-canlı 

danışıq aktında informasiyanın ötürülməsi və düzgün formada dərk olunmasında önəmi bö-

yükdür. 

 Araşdırma göstərir ki, türk və Azərbaycan dillərində sintaqmın ümumi və diferensial 

özəllikləri vardır. 

 Sintaqmın məzmunu (mahiyyəti) cümlədə yürüdülən fikirlə bağlıdır. Məsələn:  Uşaq 

topu atdı. Nə baş verdi? Uşaq topu atdı (1). Kim\topu atdı. Uşaq\topu atdı (2) topun atılması. 

Topun uşaq tərəfindən atılması. Yeni informasiya: uşaq. Sual: Uşaq atdı\nəyi? Uşaq atdı\topu. 

Uşaq atdı (subyekt və hərəkət). Obyekt aydın deyil. Top sintaqmı yeni informasiyanı təmin 

edir. Struktur variant bütöv formada olduğu kimi, yarımçıq formada da ola bilir: Uşaq nə 

etdi?-cümlənin sintaqmatik strukturu-ikikomponentlidir; Uşaq topu atdı (bütöv variant); Uşaq 

nə etdi? Atdı (yarımçıq variant); Uşaq nə etdi?-Topu atdı. Müxtəlif məna, müxtəlif intonasiya. 

Hər bir variantda sintaqmatik vurğu, yeni fraqmaetlər əmələ gəlir. Uşaq (sintaqm)- topu atdı 

(sintaqm). Hər bir sintaqm nitin funksiysını yerinə yetirir. 

 Mətnlərin də sintaqm əsasları mövcuddur: Səhər açılır. Nərgiz yuxudan ayılır. O, pən-

cərədən baxır. Uzaqdan dağlar, meşələr görünür. Nərgiz bu yerləri birinci dəfə idi ki görür-

dü.  Bu sadə cümlələr 11 sintaqm əsasında qurulmuşdur. Həmin cümlələrdə qrammatik əsas 

açar sözlərdir. Həmin açar sözlər sintaqmlararası əlaqə yaradır. Açar sözlərin özü sintaqmdır. 

Onlar cümlədə fikir əlaqəsini formalaşdırır. 

 Sintaqmın statusubütün nitq vahidlərinin struktur-mənaca təşkilinə  və adi danışıqda 

cümlənin sintaqmatik bölünməsində sintaktik faktorlpra əsaslanır. Hər bir mürəkkəb cümlə 

komponenti (tabesiz mürəkkəb cümlədə cümlə  tərkiblər, tabeli mürəkkəb cümlədə baş  və 

budaq cümlələr), feli tərkiblər, əlavə və xüsusiləşmələr, qrammatik cəhətdən cümlə üzvləri ilə 

əlaqədar olmayan sözlər (xitablar, ara sözlər və ara cümlələr), həmcins üzvlər, zaman və yer 

zərflikləri adətən müəyyən sintaqmlar təşkil edir Lakin xüsusi nitq şəraitində cümlənin belə 

sintaqmatik üzvlənməsi olmaya da bilər; əksinə sintaktik amillərə əsaslanmayan semantik üzv-

ləmə də gedə bilər. 

 Məs.: Siqareti atmaq lazımdır. Lazımdır\ siqareti atmaq. Pauza ikinci variantda (lazım-

dır) yüksək dərəcədədir. 

---